In een Groene-artikel deze week neemt Marjon van Royen op één punt afstand van de door haar gewaardeerde Braziliaanse president Lula. Ik citeer:
“‘De beslissing tot oorlog is door twee landen genomen’, stelde Lula vorige week. President Zelensky zou ‘medeverantwoordelijk’ zijn voor de oorlog tegen zijn land, omdat hij de Russen ‘geprovoceerd’ heeft door zich bij het Westen te laten ‘inlijven’. Lula haalt uit naar de Verenigde Staten en de Europese Unie omdat ze wapens leveren aan Oekraïne: ‘Ze moeten juist de vrede verdedigen!’”
Ze vindt dat Lula hiermee blundert en sluit zich als vanzelfsprekend aan bij het oordeel van een rechts-liberale krant waarvolgens Lula aan ‘verbale incontinentie’ lijdt.
Maar volgens mij is wat Lula verkondigt juist de nagel op zijn kop, en wordt dit pacifistische geluid veel te weinig gehoord. We denken momenteel nog maar één richting uit, op basis van een absolute verdeling tussen kwaad en goed. Met Zelensky nu in Nederland werkt de propagandamachine op volle toeren. De bedreigde goedheid is geland en het is onze morele plicht om hem te helpen bij de verdediging van onze gedeelde westerse waarden – ook al is het onduidelijk hoe Oekraïne die waarden in het verleden heeft uitgedragen en wordt vooral het eigenlijke motief achter die hulp verzwegen: het steunen van de wapenindustrie. Meer wapens dus naar Oekraïne.
En wat doen we vanavond om acht uur? Dan staan we stil bij de vele doden die voor dezelfde idealen zijn gestorven, nietwaar? Ik doe al een aantal jaren niet meer mee aan het vrome omhooghouden van die schaamlap. Wapens sturen én oorlogsdoden herdenken gaat me net iets te ver. Maar voor wie die twee minuten vanavond wel in acht neemt: het is een ideale gelegenheid om buiten de ruis van radio, tv en het internet om te denken en je af te vragen of Lula niet toch een punt heeft: niet onze ‘westerse waarden’ moeten worden verdedigd, maar de vrede. Daar ging 4 mei toch over?
Uitgerekend vandaag, op Koningsdag in Amsterdam, betraden wij de stille binnenwerelden van Vermeer.
Je mag een gegeven paard niet in de bek kijken, maar werkt een Vermeer niet beter in zijn eentje, als welkom rustpunt te midden van andere meesters?
Eerste verrassing: de vrouw links op het Gezicht op Delft blijkt volgens een bijschrift hetzelfde gekleed als Het melkmeisje. Daar loopt ze gewoon, de schat!
Tweede verrassing: Vermeer heeft ook humor. Sommige schilderijen kunnen als komedies worden gelezen: zie hoe de spanning op het gezicht van de verliefde luitspeelster in De liefdesbrief contrasteert met de geamuseerde blik van haar meid. Of neem de vrouw die haast verdwijnt in het lege glas: er zit iets vastbeslotens in dat gebaar. Ze laat zich net zo min iets van het komend avontuur ontgaan als van de wijn. Ad fundum!
Het zijn bijna alleen interieurs die je ziet, maar altijd met het venster op de buitenwereld, waar brieven, gesoigneerde heren en het licht vandaan komen. Soms komt de verstoring van binnenuit, zoals in Onderbreking van de muziek. Maar die verandert niets aan het tafereel: de verstoring maakt er integraal deel van uit. Heel anders dan de ‘foto’ die Rembrandt van De staalmeesters nam. Alles wat op deze schilderijen gebeurt, baadt in eeuwigheid.
Fraaie voorstelling gezien van Becketts Gelukkige dagen door Compagnie couRage. Met de Ivoriaanse Yves-Marina Gnahoua in de rol van Winnie, die voor deze rol een monoloog van anderhalf uur moest instuderen in een voor haar vreemde taal. Ach, zoals regisseur Alain Pringels terecht opmerkt, velen (zo niet iedereen, als je Lacan mag geloven) groeien op en wonen in een voor hen vreemde taal.
Als een vulkaan torent Winnie in het eerste bedrijf boven de aarde uit, af en toe rook uitlatend; in het tweede steekt alleen haar hoofd nog boven de top uit, en is de berg waarmee ze is vergroeid een gigantische bruidsjurk, symbool van haar huwelijk waarin Willy zich heeft ingegraven.
Wat zijn gelukkige dagen? Het korte en simpele antwoord luidt: alle dagen waarop je je gelukkig voelt. Daar heb je niet veel voor nodig: een tandenborstel om de dag mee te beginnen, en misschien een tas om de dag door te komen.
En als die je worden afgenomen? Dan kun je nog steeds gelukkig zijn, zoals Diogenes wist, en Winnie laat zien – in tegenstelling tot Job, die er een drama van maakte, en zo’n drama is deze voorstelling niet. Gelukkige dagen zijn dagen waarop je contact ervaart, in welke vorm ook, en ook wanneer het je laatste dag is.
De zomertijd is ingegaan. Tegenwoordig passen de meeste klokken zelf hun tijd aan, maar in Hermans’ tijd moest je nog handmatig alle klokken en wekkers in je huis af. Hij schreef een hele roman over een klokkenmaker, Constantijn Brueghel, die niet 2x per jaar, maar elke dag in een paleis van 297 zalen moest zorgen dat alle 1473 klokken gelijk liepen.
Lang geleden zocht ik het verband uit tussen die twee getallen en ik vond: 9 x 297 = 2673 – 1473 = 1200. De ruimte vermenigvuldigd met een factor 9, verminderd met het ’totaal van de tijd’, met als uitkomst ‘de tijd zelf’… zoiets? Het sommetje is mooier dan de achterliggende veronderstellingen.
Hermans heeft eens gezegd dat iedereen wel een roman kan schrijven, maar dat niet iedereen een horloge kan maken. Hij lijkt het met dit sommetje te hebben bewezen, want waar komt die 9 vandaan? Die hangt er toch lelijk bij; Tonnus Oosterhoff zou zeggen: ‘Ik hou een onderdeel over’ en dat druist in tegen Hermans’ eigen kenschets van klassieke romans, waarin geen mus enz. Daarin onderscheidt de romanwereld zich nu juist van de werkelijkheid, die door de auteur als ‘chaos’ werd gekwalificeerd. En wat blijft er op die manier over van dat onderscheid tussen een horloge en een roman?
Het is één grote chaos geweest in het hoofd van Hermans, zoals dezelfde Oosterhoff heeft laten zien.
Vandaag zag ik Biden bij Zelensky in Kiev. Het zou een ‘verrassingsbezoek’ zijn geweest: bedoeld wordt dat het om veiligheidsredenen niet is aangekondigd. In werkelijkheid zijn er maanden voorbereiding aan voorafgegaan. Dat moet ook wel, want het is in de grond een handelsmissie, zoals die hele oorlog een verdienmodel is voor het zgn. militair-industrieel complex: deze bundeling van belangen van het leger, de politiek en de wapenindustrie.
Alle retoriek waarmee dit doel – het verkopen van zoveel mogelijk wapens – wordt gemotiveerd, is precies dat: retoriek. ‘Jullie strijden ook voor ons’, zoals Rutte tegen Zelensky zei, is wel een dieptepunt in het genre. Zeker, Poetin is eerst de Krim en toen de Donbas binnengevallen, maar door de invloedssfeer van de NAVO steeds verder naar het oosten op te schuiven, hebben de westerse landen geoogst wat ze jarenlang hebben gezaaid. Nu gebruiken we Oekraïne als afzetgebied voor ons wapentuig. En in plaats van vredesonderhandelingen te initiëren, benadrukken westerse leiders alleen nog de noodzaak van meer wapenleveranties. Is Oekraïne ermee geholpen? De oorlog zal er alleen maar langer door duren – maar dat is ook juist het doel.
Ik volg lang niet alles, maar ik vind het wel zorgelijk dat ik dit geluid nergens tegenkom, ook niet bij de Partij voor de Dieren, erfgenaam toch van de PSP. Blijkens een recent artikel in De Groene Amsterdammer, waarin een tegengeluid ook nagenoeg ontbreekt, wordt het pacifisme tegenwoordig alleen nog door ouderen gehuldigd; de jeugd richt zich op klimaat en identiteit. Kortom, iedereen staat achter Oekraïne, schijnbaar zonder enige notie van het spel waar je met die steun deel van uitmaakt. Dat militair-industrieel complex lacht zich te barsten: de hele bevolking staat achter ons, we kunnen onze doodsmachines vrijelijk en met een ongekend mandaat slijten aan onze onverzadigbare junk Zelensky.
NB Ik trek geen partij voor Poetin. Ik kan begrijpen dat hij zich in toenemende mate geprovoceerd heeft gevoeld. Maar als deze oorlog werkelijk een speciale militaire operatie was geweest, dan had hij zich allang mogen terugtrekken; in plaats daarvan stuurt hij dagelijks duizenden naar het front. Hij is op zijn manier geen haar beter.
We zijn met zijn allen aan de ratten overgeleverd en dat blijft zo tot er hier en daar eens wat ogen opengaan.
Laatst was er een schilderij van Mondriaan dat al jaren op zijn kop bleek te hangen, en waarvan het museum in kwestie ten slotte had gezegd dat het zo maar moest blijven. Met dit schilderij, Compositie nr II uit 1930 dat gisteren werd verkocht, is zo’n vergissing minder waarschijnlijk. Het rode veld steunt echt op de witte en gekleurde vlakken eronder; draai je het drie keer een kwartslag, dan lijken het telkens frivole toevoegingen, en dat kan niet de bedoeling zijn; frivool is wel het laatste wat je van Mondriaan kunt zeggen. (De Victory Boogie Woogie is niet frivool, maar druk, vrolijk, geagiteerd).
Toch kun je ook in deze stand je afvragen wat die kleinere velden of blokken toevoegen. De beeldverhouding van het rode vlak is dezelfde als die van het hele schilderij. In wezen zou de voorstelling om het rood heen afgekapt kunnen worden; de ‘hoofdboodschap’ zou dan hetzelfde zijn, een stuk minder interessant natuurlijk, nogal in-your-face ook, maar het schilderij lijkt die vergelijking tussen het rode vlak en het schilderij zelf als zodanig te maken. Ook het blauwe vlak neigt naar dezelfde beeldverhouding, maar dan gespiegeld ten opzichte van het rode. Zo kun je een trapsgewijze ontwikkeling voorstellen die begint vanuit het blauwe vlak, dan naar het rode en ten slotte naar het hele schilderij. Maar er is veel meer aan de hand nog.
Het schilderij is vierkant en dat wil het weten ook. Het is te compact voor een landschap: de omlijsting (bomen, gebouwen, water, grasland) is dan te dik. Zie je het als een portret, dan wordt het weer erg plomp, dik in het gezicht en in het haar, de nek en/of kraag. De vlakverdeling voegt zich echt naar het vierkant. Zo, in deze vorm, is het compact noch plomp; het rood is mooi strak en de blokken eromheen zijn stevig maar net slank genoeg.
De twee witte blokken links zijn met een dikke zwarte streep van elkaar gescheiden. Het is de dikste streep op het doek; hij bevindt zich net boven het midden van het rode vlak, waardoor dat nog iets wordt opgetild. Het onderste brede blok is niet verdeeld, maar lijkt zichzelf naar de rand toe toch teveel te worden en splist zich in de twee kleine blokjes, als een rivier die in een delta uitmondt. Pas daar heeft het geel zijn plek gevonden, haast bij wijze van formaliteit, omdat het nu eenmaal niet gemist kan worden. Hoewel? Misschien kijk ik toch niet helemaal goed.
Want nu zie ik ineens een veel sprekender verhouding: die van de twee blokjes rechtsonder tot de twee witte blokken links. Ze verhouden zich op dezelfde manier tot elkaar als het blauwe vlak tot het rode; zo kruisen beide diagonalen elkaar. Het vlak dat in die vergelijking overblijft is het onderste, brede blok, dat in deze voorstelling dan echt dienst doet als basis, sokkel. Maar ook dat verhoudt zich weer tot die andere drager, het schilderij zelf.
Het mondmasker: het werkt niet, het doet niets, behalve het ‘enige zichtbare deel van het skelet’ (Mulisch) aan het oog onttrekken door dit vignet van onze collectieve paranoia. Maar nu ik er in publieke ruimtes een aantal weken gedwongen mee heb rondgelopen, zie ik ook de voordelen ervan. In winkels, in het openbaar vervoer, bij de huisarts hoef ik niet meer vriendelijk te glimlachen als ik daar geen zin in heb; ik kan mezelf zijn. Zo heft de ene sociale verplichting de andere op.
Het mondmasker geeft ons onze eerlijkheid terug, waar de Ander beslag op had gelegd. In de omgang tussen mensen wordt eerlijkheid aangemoedigd: wees jezelf, spreek je uit, zeg wat je vindt, lieg niet, hou niets achter. De veronderstelde voordelen: je weet waar je aan toe bent, het schept een veilig klimaat, je kunt op elkaar aan. Door open kaart te spelen dienen we elkaar en de waarheid.
In werkelijkheid eisen we elkaar op: elk moment van de dag staan we in de houding om elkaar een glimlach toe te werpen. Het is het nooit-meer-slapen van wie altijd gelijk moet hebben, omdat de samenleving dat van hem eist: de waarheid te spreken, parrhêsia; en het resultaat is dat mensen bedreven raken in die nietszeggende glimlach, in oneerlijkheid, in valsspelen.
Open kaart spelen is als een concessie: je geeft je bij voorbaat aan elkaar over en spreekt een staakt-het-vuren af, zonder dat de onderlinge krachtsverhoudingen zijn gemeten. Alles wat wordt gezegd en gedaan krijgt een soort hyperreële status, doordat van tevoren is bepaald dat het allemaal geen kwaad kan. Dat geeft misschien een veilig gevoel, maar het kan ook de spanning en opwinding uit verhoudingen halen. Er ontstaat dan een soort postmodern vacuüm, totdat een keer de bom barst omdat men de saaiheid niet langer kan verdragen, of omdat de ander tóch iets achter de hand bleek te houden, waardoor je nu dubbel de klos bent. Nietzsche zou het allicht decadent noemen, dit loslaten van vormen, kenmerkend voor de moraal van een volk waaruit alle spanning is weggelopen en waarin krachtsverhoudingen geen rol meer spelen, omdat alle verschillen zijn weggepoetst.
Nicole Kidman als Alice Harford in Eyes Wide Shut (Kubrick, 1999)
Met een masker op stuur je een versie van jezelf het speelveld in, en houd je voor de rest je kaarten tegen de borst: de mensen hoeven niet alles van je te weten. Zo blijven de verhoudingen zuiver en houd je jezelf buiten schot. Geen humanistische onderwerping meer aan het anything goes van ‘Ik ben oké, jij bent oké’, die aan alle spelvreugde een eind maakt. Natuurlijk ben je oké, maar wat gaat mij jouw innerlijk aan, – tenzij dat al een masker is? Dragen we niet in elke situatie een ander masker, en is dat geen manier om aan anderen, maar ook aan onszelf te ontsnappen, aan ons ik dat ons gevangen houdt in ons gezicht?
Hoeveel leuker is het niet om niet te weten wie de ander ‘is’, maar om met hem/haar niettemin een relatie aan te gaan, te dansen, te zingen, zoals op de gemaskerde ballen van de rococo? Zoals te zien in de film Amadeus amuseerde Mozart zich kostelijk op zulke avondjes:
Wie de ander is, doet hier niet terzake, identiteit – waar we ons tegenwoordig aan ophangen – speelt geen rol; alleen wat de ander doet, is van belang. In plaats van bij voorbaat te worden goedgekeurd op grond van een identiteit die aan elke rol voorafgaat, krijgen de mensen hier een rol te spelen waarop ze kunnen worden afgerekend: ‘My penalty!’ Het is een wereld waarin je nog kunt mislukken; geen wereld van altijd in de houding staan en nooit meer slapen, omdat mislukken als optie is uitgesloten.
Ten slotte kan deze kunst van het verbergen ook goede diensten doen tegenover wie zich over ons hebben gesteld:
‘Maar nu is het bewijs, dat ik je in vertrouwen neem, dit,’ zegt de paidagogos Cheiron tegen zijn pupil Aktaion in Vestdijks roman Aktaion onder de sterren: ‘Ik wil je niets leren. Maar wat ik je in werkelijkheid leren wil is alleen: te verbergen dat je niets geleerd hebt. Dat is de hoogste wetenschap, die ik een jongeling zoals jij zou weten bij te brengen.’1
Aktaion trekt het doek (=masker) weg voor de badende Diana en haar nimfen; hij moet het met zijn leven bekopen. Titiaan, 1556-1559.
Straks, na de vaccinatie, kunnen de mondmaskers weer af. Tot die tijd geniet ik nog even van deze pauze in de lach-of-ik-schietshow.
Over Aktaion schreef ik eerder dit jaar in het slotdeel van mijn serie over de pedagogische Eros. ↩
Dat De Groene een dossier moest wijden aan Friedrich Nietzsche wordt vooral in het openingsartikel verantwoord.1 Hierin wijst Raymond van den Boogaard Nietzsche aan als een van de inspiraties van zowel Hitler als Trump. Vooral zijn bezwaren tegen democratie en gelijke rechten zouden hem actueel maken, net als het alternatief dat de filosoof hier tegenover stelt, namelijk een ‘aristocratische kaste die zichzelf uitvindt en de massa zijn plaats wijst’.
Het moet duidelijk zijn dat lieden als Hitler en Trump de laatsten zijn die zich voor die kaste kwalificeren. Zij zijn plebejers en proleten met een slavenmentaliteit. Zij zoeken het laagste punt in de samenleving op, waar niets wordt geëist dan apathie en gehoorzaamheid. Dit is de verwarring die een partij als D66 parten speelt: ideeën over het bestormen van de instituties, gekozen bestuurders, het referendum etc. hebben zin bij een electoraat dat zichzelf kan leiden en zelf ‘waardebepalend’ is. Het huidige electoraat is in de greep van verleiders die met die ideeën aan de haal zijn gegaan. Dat Nietzsche voor hun karretje kan worden gespannen, komt doordat het aan fascismes eigen is om zich wederrechtelijk toe te eigenen wat de eigen wil tot macht in de weg staat: dus door de instituties te bestormen, maar dan letterlijk, met de laarzen aan. En zo wordt ook Nietzsches gedachtegoed geconfisqueerd door ideologen die daar het minste recht op hebben.
Lou Salomé, Paul Ree en Friedrich Nietzsche in 1882.
De actualiteit van Nietzsche blijkt m.i. meer uit wat Niña Weijers zijdelings aanstipt, wanneer zij Lou Salomé uit háár karretje probeert te bevrijden. Ze ziet er vanaf om haar voor een bepaald doel in te lijven en wil haar zien in haar radicale individualiteit: niet als muze, ook niet als feministe en zelfs niet als schrijver, denker of ander prototype. Ze geeft Lou Salomé terug aan zichzelf; pas dan is ze op haar gevaarlijkst. Ook Jan Postma wijst in zijn bijdrage op Nietzsche’s ‘geloof in menselijke ongelijkwaardigheid, die moderne ogen het sterkst pijnigt’ en die ‘uiteindelijk voor alles geïnteresseerd [is] in de mens die de wereld naar eigen inzicht weet te scheppen.’
Daarvoor is geen elite nodig, vooral niet in de schijngestalte van een (hyper)boreeër – de term ken ik van Nietzsche – die met zijn snarenspel de indruk wil wekken dat macht bij hem in veilige handen is. Cultuur is nooit een garantie tegen ploertendom geweest. Er is een mentaliteitsverandering nodig. Om twee voorbeelden te geven: als Oranje heeft gewonnen, dankt Virgil van Dijk dat aan de teamprestatie, want dat wordt van hem verwacht. Onder Cruijff was dat anders: hij was het unieke talent om wie het team werd heengebouwd. Of neem de poëzie: het enthousiast ontvangen debuut van Iduna Paalman heet De grom uit de hond halen. Ik zou willen dat de hond zijn grom behield. Als we niet uitkijken zijn wij zelf op sterven na dood, in plaats van God.
Tegen de middelmaat, tegen Trump. Tegen het ’team’ en tegen de hond zonder grom. Het is tijd voor nieuw elan. Dáár kan Nietzsche bij helpen.
De Groene Amsterdammer, 8 januari 2020, jaargang 144, Nr. 1-2 ↩
Wat een mooie uitgave is het weer, deze laatste uitloper van het Dix-rizoom. Omslag en binnenwerk zijn wit, op de belettering na. Paginanummers ontbreken, alleen op de achterzijde zit een sticker met streepjescode, maar die laat erg makkelijk los. ‘haal het eraf’, staat halverwege de bundel, dus doe ik dat maar, en nu heb ik een volmaakt wit boekje in handen met alleen het gedicht, dat er – op de titelpagina’s en het nawerk na – volledig mee samenvalt.
Er staan nog wel meer aanwijzingen in die op loslaten duiden: ‘weg’, ‘weg ermee’, ‘los’, ‘loos’, en dan natuurlijk ook ‘zie parallellen’. Van Dixhoorns poëzie is niet moeilijk, hij geeft zelf voortdurend aanwijzingen. Maar het is vooral poëzie om door je handen te laten gaan, om in te bladeren, om om en om te draaien als een kleine sculptuur, concreter dan de concreetste poëzie ooit is geweest.
Hoe bevrijdend is het niet om het boekje op de eerste bladzijde open te slaan en in plaats van naar een kolom woorden naar twee bijna lege pagina’s te kijken? Wat voor soort lezen bedrijf je eigenlijk als je je ogen over die pagina’s laat gaan en je je, bijvoorbeeld, afvraagt of ze wit zijn of leeg? En hoe fijn is het intussen niet om niet geleid te worden, om vrij te kunnen zweven en zwerven? Poëzie was altijd begrijpen, lezen, verstaan – maar die functies zijn van woorden en van taal niet afhankelijk, zomin als poëzie dat is. Poëzie is vóór alles bladeren in een boekje. In dat opzicht heeft Cage’s 4:33 in Van Dixhoorn zijn literaire tegenhanger gevonden: poëzie teruggebracht tot haar elementair-conventionele vorm, die van daaruit het publiek in een voor het genre ontvankelijke houding brengt.
Op die eerste, dus rechter tekstpagina staat helemaal tegen de vouwnaad aangedrukt het woordje, of woorddeel ding.’, inclusief punt en aanhalingsteken. Op de volgende, dus linkerbladzijde, staat opnieuw helemaal links, maar nu tegen de paginarand, opnieuw ding.’ Zo opent het gedicht door, als bij een yogasessie, twee keer een bel aan te slaan, en tegelijk te benadrukken dat we met een ding te maken hebben, een materieel object, en misschien ook met iets wat we maar half verstaan.
Op de volgende pagina ineens: gok.’ Hè? Of om met een andere bundel van Van Dixhoorn te spreken: de wat? (16x).1 Maar is die vraag bij een dichter die zo duidelijk de materiële eigenschappen van poëzie boven de betekenisdragende stelt, wel opportuun? Ik denk dat Van Dixhoorn, die vijf jaar de tijd nam voor dit nieuwe werk, goed heeft nagedacht over de termen die in het vervolg van dit oratorium een rol spelen. Maar dat betekent niet dat er een centrum is waardoor ze bij elkaar worden gehouden.
Affiche van Van Dixhoorn bij de tentoonstelling Verre uittrap uit 2015. De termen komen zo niet in het gedicht voor, maar de structuur is hetzelfde.
Het is als met afspeellijsten op de muziekservice Spotify. Via die dienst luister ik naar jazz, popmuziek, klassieke muziek, enz. Spotify heeft op basis van mijn luistergedrag zes afspeellijsten samengesteld, waarin ik aan elkaar verwante muziek terugvind: een afspeellijst met jazz, met pop en klassiek, enz. Maar zo noemt Spotify ze niet; er is namelijk geen instantie die de integriteit van de verschillende lijsten kan garanderen. Daarom heten ze afspeellijst 1 t/m 6. De indeling berust niet op normatieve gronden, maar komt puur op basis van gebruik tot stand: luisteraars die een bepaald nummer afspelen, luisteren ook naar een ander nummer, en zo komen nummers in elkaars nabijheid te staan. De organisatie wordt dus volledig aan de singuliere termen zelf overgelaten, in plaats van aan een idee van hogerhand. Zo kun je ook in een database beter op trefwoord zoeken dan op titel. Er ligt geen interne of intrinsieke betekenis of structuur aan de termen ten grondslag; het gaat puur om hun onderlinge relaties. Die bepalen de samenhang, zonder dat die samenhang een idee of een essentie belichaamt.
Dat betekent voor de fysieke verschijningsvorm van het gedicht onder meer dat er geen aparte ruimte hoeft te worden gereserveerd voor de zogenaamde betekenisdragende elementen (de ‘inhoud’ c.q. de ’tekst’). Net zoals een minimalistisch kunstenaar als Sol LeWitt liever direct op een muur werkte dan op een doek dat aan die muur gehangen zou worden, ziet Van Dixhoorn in deze bundel zoveel mogelijk af van alle omlijsting, van alles wat betekenis zou dragen zonder daar zelf deel van uit te maken. Daaronder vallen dus de al genoemde paginanummers, de streepjescode, maar ook de mal van zestien regels die tot aan Twee piepjes (2008) nog het kader schiep, en nu ook de bladspiegel. Zijn gedicht staat niet in een boekje, maar is dat boekje.
Sol LeWitt, Wall Drawing # 373 (1983), Gemeentemuseum Den Haag.
En dat is allicht ook de reden dat Van Dixhoorn in dit gedicht zelfs het voor hem zo kenmerkende cijfersysteem heeft losgelaten waarmee hij die singuliere reeksen in eerder werk nog verbond. Zij bepaalden de samenhang van de tekst en wierpen daarbij hun tentakels ver uit, tot over de grenzen van bundels heen. In dit gedicht is er voor die nummeringen geen reden meer, omdat het gedicht niet door een idee bij elkaar wordt gehouden, maar door het boekje.
De vraag ‘wat is lekker/bij wat’, waarmee Dan op de zeevaartschool (2004) opende, blijft dus wel van kracht, maar nog steeds zonder beroep op een organiserend principe; het ‘1. lostrekken’ dat erop volgde wordt nu door ‘haal het eraf’ geëchood. Er zijn alleen affiniteiten die uitgaan van de termen zelf. Daarom heet dit gedicht Verre uittrap: niet omdat het over voetbal zou gaan, maar omdat het gedicht, net als de ‘grootste pier van de wereld’ uit datzelfde werk uit 2004, als een vluchtlijn ontsnapt aan elk transcendent idee waaraan het onderhorig zou zijn. Het verband van de titel Verre uittrap met de mededelingen in het gedicht houdt hier dan ook op. Als het verband directer, inhoudelijker zou zijn, zou er geen sprake zijn van een verre uittrap, tenslotte!
Zo worden alle inhoudelijke banden, voor zover zij a priori gegeven zijn, doorgesneden, en kunnen we ons alleen verlaten op de dynamiek van de opeenvolgende tekstonderdelen, zoals die voorbijtrekken tijdens het bladeren door het boekje. En hier komt ten slotte nog een ethische component van Van Dixhoorns poëzie aan de orde. Want als er geen transcendent principe is dat de termen inkapselt, dan zijn ze vrij om meegevoerd te worden in de stroom van het leven en kunnen ze daar op basis van affiniteit nieuwe verbindingen aangaan. Dat is, kort gezegd, ‘de zon in de pan’, naar de titel van Van Dixhoorns vorige gedicht: de omkering van elk transcendent streven.
Om goed zicht te hebben op die verbindingen lijkt Van Dixhoorn zijn standpunt steevast daar te kiezen waar de meeste van die ontmoetingen plaatsvinden. Zijn poëzie geeft me altijd het idee alsof ik op een kruispunt bij het stoplicht sta of op een terras zit waar mensen langslopen. In eerdere gedichten kwamen in die positie nog flarden dialoog langs, nu telkens alleen het laatste deel van een opgevangen zin, als om nog eens te benadrukken dat het niet om de betekenis gaat maar om de mededeling als zodanig: een blok uitgestoten levensadem. Wat er wordt gezegd is niet van belang, al kan iedereen er zijn interpretatielusten op botvieren; het gaat puur om de samenkomst van stemmen. Er komen kreten voorbij als ‘zet veel om’, ‘vermogen’ en ‘procent’ – geen bijster interessante termen, juist eerder zo’n stomvervelend gesprek dat je in de trein of in het café wel eens opvangt. Maar het is juist het prozaïsche karakter van het gesprek waardoor het voor Van Dixhoorn, als erfgenaam van naturalisme en nouveau roman, interessant wordt. Dit is de werkelijkheid, en zo trap je die op zijn staart.
Toch zijn daarmee alle raadsels nog niet uit de wereld. Die ene witregel bijvoorbeeld, op de laatste bladzijde – is er een stem weggevallen? Is dat de suggestie van die ‘bosgrond’ even daarvoor? Heeft zich dan toch een drama afgespeeld? Niets is er zo raadselachtig als de concrete werkelijkheid…
Uitzonderlijk werk van een uniek dichter!
F. van Dixhoorn, Verre uittrap
De Bezige Bij, 2017
56 blz., €17,95
ISBN 978 90 234 6605 5
Zie de eerste bladzijde van Twee piepjes (2007). ↩
In 2008 schreef ik voor de verkiezingen van dat jaar een stemadvies, gevolgd door een nabeschouwing voor de Partij voor de Dieren. Afgelopen week heb ik, voorafgaand aan de Tweede Kamerverkiezingen van morgen, elke avond een zogenaamd ‘negatief stemadvies’ op Facebook afgegeven. Hier staan ze alle zes bij elkaar, gevolgd door een laatste, positief advies.
Voor we van start gaan: de meeste commentatoren roepen hun lezers op om in elk geval te gaan stemmen, maar daar wil ik in het geval van Geert Wilders van afwijken. Ik heb de man jarenlang voor mezelf de hand boven het hoofd gehouden, schande geroepen over de noodzaak van zijn beveiliging en zijn opkomst vooral geweten aan de keuze van de PvdA voor neoliberaal beleid vanaf de jaren negentig. Maar na de opkomst van Trump zie ik het anders. Er is een wereldwijde campagne gaande tegen instellingen als de pers, de rechterlijke macht en het parlement. Wilders heeft laten zien geen boodschap te hebben aan de sociale, juridische en constitutionele ordes van dit land. Hij zegt Nederland aan de Nederlanders terug te willen geven, maar hij ondermijnt het land en levert het uit aan wie dan klaar staat om het over te nemen. Dat heet fascisme; ik kan er ook niks aan doen. Ik heb begrip voor iedereen die denkt: hij zegt wat ik voel, hij verwoordt mijn gedachten en hij loopt er elke dag risico voor. Maar hij verwoordt niet je gedachten, hij vult ze voor je in en gaat ermee vandoor. Marokkanen zijn niet de schuld, noch de oorzaak van je problemen. Wie zo denkt, maakt het zich gemakkelijk. Maar als je twijfelt om op Wilders te stemmen of thuis te blijven, blijf dan liever thuis.
Aan alle anderen: loop het rijtje hieronder nog eens af; kan niet missen…
Negatief stemadvies 1: Artikel 1
Anti-discriminatie, gelijke behandeling, verzet tegen Wilders, opkomen voor de rechten van minderheden – aan de uitgangspunten van Artikel 1 ligt het niet. Wat me tegen staat is vooral het moralisme van deze partij, het streven naar een rechtvaardige maatschappij waarin iedereen zich volgens een dan geldende burgerlijke moraal gedraagt. Het is een beweging die voortdurend op de correctieknop zal moeten drukken, die een waslijst aan richtlijnen moet opstellen om elke gevoeligheid het zijne of hare te geven. Ik word er doodmoe van als ik alleen al denk aan het gevecht dat je aangaat als je met die uitgangspunten politiek wil bedrijven.
De overheersende emotie is verontwaardiging en in het verlengde daarvan boosheid, ontstemdheid, verstoordheid: zogenaamde ‘sad passions’ (Spinoza). Als er bij een stalbrand 200 koeien of varkens of een paar duizend kippen zijn omgekomen is de emotie eerder verdriet of mededogen… De overheersende impuls: het eigen gelijk. Het benadrukken van intersectionele identiteiten om daarmee vervolgens de humanistische toer op te gaan (‘we zijn allemaal mensen’). Een van de zegeningen van de Partij voor de Dieren is dat die op zichzelf gerichte blik wordt omgebogen naar een totaal ander perspectief.
Verder denk ik dat veel van de standpunten van Artikel 1 zijn geïmporteerd vanuit de Amerikaanse Black Lives Matter-beweging. De situatie hier is met die daar niet te vergelijken. Daar schiet de politie op zwarten; wij hebben hier alleen Zwarte Piet. Dat die van een kindervriend in een belediging is komen te verkeren, daar ben ik het mee eens: geef hem (en haar!) een ander kleurtje. Maar als het een speerpunt voor een partij wordt, wijst dat op ideeënarmoede en op een reactieve instelling. Nee, Artikel 1: mijn sympathie hebben jullie, maar niet mijn stem. (8 maart)
Negatief stemadvies 2: VVD
Vanmiddag eindelijk het beeld van Thorbecke door beeldhouwer Thom Puckey op het nieuw ingerichte Lange Voorhout bekeken, vlakbij de krokussen. Een combinatie van klassiek en kitsch, het had zo in het Groninger Museum kunnen staan toen ze daar nog aan postmodernisme deden. Ook om het filmische karakter van de voorstelling: Thorbecke in het ene tableau, het volk (het beschaafde deel daarvan) in het andere, discussiërend. Toegankelijk dus, en tegelijk onbereikbaar want de sokkels zijn hoog. En realistisch, maar ook symbolisch, met Thorbecke die naar het Torentje blikt. Ik vind het wel een geslaagd beeld, al is het veelzeggend dat niet voor abstractie is gekozen in deze tijd: het moet herkenbaar zijn, Jip en Janneke.
In deze dagen hoor je heel wat mensen afgeven op Rutte, ten eerste omdat hij zoveel lacht, en ten tweede omdat hij te dicht tegen Wilders aanschurkt. Wat dat laatste betreft: bijna alle partijen, tot aan PvdA en SP toe, hengelen in de vijver van Wilders. Maar het is waar dat Rutte’s belofte om niet met Wilders samen te werken volkomen gratuit is. Hij zal misschien niet weer een gedoogakkoord met hem sluiten, maar hij heeft in de afgelopen regeerperiode laten zien dat hij uistekend zaken kan doen met de meest uiteenlopende partijen. En dat is een typisch trekje van de VVD. Al in de jaren zeventig, in de tijd van de grote polarisatie tussen ‘links’ en ‘rechts’, pleitte Wiegel voor een nationaal kabinet; iedereen verklaarde de man voor gek. Maar de VVD wil altijd regeren, het dondert niet met wie, zolang er maar op de tent wordt gepast. Ook straks met Wilders, al zal het dan niet structureel zijn.
Geen ideologische scherpslijpers dus bij de VVD, zoals je die bij links aantreft; je zou zeggen dat ze hun principes makkelijk opzij zetten als er een beroep op hen wordt gedaan – maar het belangrijkste principe is nu juist het idee dat het land geleid moet worden, dat de rekeningen worden betaald, dat we veilig zijn en dat er geld wordt verdiend. Als aan die basisvoorwaarden is voldaan, is de VVD’er tevreden en wil hij over de rest wel een borrel drinken. Ja, het is heel zielig die dieren allemaal, maar er is ook een economisch plaatje… En zo kan je het hele rijtje af, van discriminatie en het slavernijverleden tot het milieu, en óók van de islam en de Nederlandse identiteit: het zal de VVD uiteindelijk allemaal een zorg zijn. De standpunten die ze erover innemen zijn altijd gematigd, want het zijn geen echte problemen. Dat maakt de VVD tot de meest plooibare partij. Je kunt altijd zaken met ze doen. ’t Zijn ondernemers, ook in de politiek.
De downside: met de VVD aan het roer ben je je leven niet zeker: als mens niet, als dier niet, als aarde niet. De hele boel gaat naar de sodemieter zolang er geld verdiend kan worden. Als het goed met je gaat zijn VVD’ers joviale mensen, hartelijk, gul, enthousiasmerend. Maar als het wat minder gaat, weten ze zich eigenlijk geen houding te geven. Ze lachen – uit verlegenheid? Om de zon weer te laten schijnen? Hoe dan ook moet je het zelf oplossen… De VVD is er voor mensen die in goeden doen zijn. Alles wat lijdt, gebrek heeft, onderdrukt wordt, misbruikt, de aarde die vraagt om duurzaamheid en mededogen: bij de VVD geven ze niet thuis. Stem ze weg. (9 maart)
Negatief stemadvies 3: D’66
Van Jan Terlouw herinner ik me ik de titel van een terugblik op zijn carrière: ‘Naar 17 zetels en terug’. Op dit moment staat D’66 met 18-20 zetels weer op dat niveau, maar verder heeft de partij het tij niet mee. Want alle voorstellen om een directe democratie tot stand te brengen en zo de befaamde kloof tussen burger en politiek te dichten, staan momenteel in een kwade reuk. De instituties moesten worden ontmanteld – maar er is tegenwoordig een partij die dat veel voortvarender aanpakt. Het referendum is een middel geworden om obstructie te plegen en de politiek te gijzelen, in plaats van een manier om het mandaat voor beleidsbeslissingen te vergroten. De volksraadpleging is volledig doorgeslagen; je kunt tegenwoordig met geen organisatie meer contact hebben of een minuut later valt een uitnodiging voor een tevredenheidsonderzoek in je mailbox. Bussen rijden rond met het opschrift ‘SORRY, GEEN DIENST’, want de burger mocht eens boos worden. In Amerika hebben ze allang voor elkaar wat D’66 wil: van de president tot de sheriff en het plaatselijke schoolhoofd: ze worden allemaal rechtstreeks gekozen. Maar dat is helemaal niet wat Wilders wil. Die houdt niet van plucheplakkers en nepparlementen.
Veel van de uitgangspunten van D’66 vind je ook terug bij de Partij voor de Dieren: geestelijke vrijheid, persoonlijke ontwikkeling, duurzaamheid, een alternatief voor het verlammende denken in links-rechtstegenstellingen. Maar de tendens tot ontmanteling gaat verder dan alleen de democratische structuren. Voor een D’66’er behoort het leven niet toe aan God, noch speelt het een rol in een of ander ‘grand récit’. Hij staat contextloos als een ding tussen andere dingen. Daardoor is hij alleen aan zichzelf verantwoording verschuldigd over wat hij met zijn leven en zijn lichaam doet. Vervolgens kan de overheid, die tenslotte in een exclusieve relatie tot haar burgers staat, op onderdelen daarvan een beroep doen. En zo kan de meest liberale wetgeving op het gebied van euthanasie, abortus, de donorregistratie en nu die van het ‘voltooide leven’ op de warme steun van D’66 rekenen. Alles, van je nieren tot het leven van je kind te grabbel, want het is toch zeker van jou?
D’66 ziet de politiek niet als middel maar als object. Politiek bedrijf je vanuit een bepaald belang of engagement, maar bij D’66 is de politiek een waarde op zichzelf geworden, zonder achterliggend belang. En dus is er geen engagement, laat staan solidariteit bij D’66, met geen enkele groepering, ook niet met de burger, want die heeft zich uitgeleverd aan de overheid met wie hij nagenoeg samenvalt. Maar als elk verband ontbreekt, als alles wordt gekwantificeerd, wat is dan het motief om überhaupt te leven? Is dat niet de achtergrond van al die vrijzinnige voorstellen: een nihilistisch, leeg, doods universum? Waar haal je nog de motivatie vandaan om je ergens voor in te zetten? Hoe kun je nog stem geven aan wat geen stem heeft?
Toch lijkt van enige paniek door het wegvallen van een zingevend principe geen sprake. D’66’ers zijn geen existentialisten, laat staan nihilisten, hooguit een beetje postmodern. Ze staan met vertrouwen in de wereld en hebben een optimistische kijk op de mens en hoe die door onderwijs zichzelf kan ontplooien in een duurzame wereld. Voor zo’n menstype kun je de democratische bevoegdheden wel vergroten, die zullen je Europa niet uit stemmen. De Bildung waar het socialisme naar streeft, is bij hen al voltooid. En misschien dat vanuit dat verantwoordelijkheidsbesef ook iets van zorg ontstaat voor de aarde en voor het leven daarop. Maar het blijft een rare figuur om politiek te bedrijven vanuit ideeën over die politiek zelf, in plaats vanuit een engagement met een bepaald streven dat je in het parlement zou willen vertegenwoordigen. Bij D’66 ontbreekt elk idee van verbondenheid, om het met Lucebert te zeggen: het is een ‘rondtasten in de middaghitte’. (10 maart)
Negatief stemadvies 4: PvdA
In het algemeen heb ik wel waardering voor partijen en mensen die zich niet terugtrekken op het eigen gelijk, maar de arena opzoeken en daar door schade en schande wijzer worden. In dat opzicht speelt de Partij voor de Dieren wel een gemakkelijke wedstrijd, net als de PSP destijds, waarvan ze de compromisloosheid heeft overgenomen (trouwens ook het pacifisme). Mensen die PvdA stemmen hebben doorgaans weinig waardering voor de PvdD, omdat de manier van politiek bedrijven volgens hen eigenlijk niet in het parlement thuishoort. Het is geen ‘echte’ politiek in hun ogen, maar actievoeren. Nu kun je in het parlement natuurlijk ook actievoeren, en met succes, maar deze opvatting is tekenend voor de PvdA en is mede oorzaak van de tragische, hoe zeg je dat, werdegang van deze partij. Ze wil links zijn, maar ook regeren. Ze wil gelijk hebben, maar het ook krijgen. En als ze tussen die twee moet kiezen, kiest ze het krijgen, onder inlevering van het gelijk.
Alleen bij de vorming van het tweede kabinet Den Uyl, dat er niet kwam, ging het nog de andere kant op, al had dat meer met arrogantie dan met gelijk krijgen te maken. Dat ‘rechts’ er met de buit – tien zetels winst, om niet – vandoor ging, is voor de partij een trauma vergelijkbaar met de verloren finale van 1974 tegen Duitsland. ‘Zijn we er dan toch ingetuind?’ hoor ik Herman Kuiphoff zeggen, en dan zie ik de foto van Van Agt en Wiegel in restaurant Le Bistroquet.
Allicht is dat de reden voor Koks fatale besluit om de ideologische veren af te schudden – nooit meer zouden principes de PvdA afhouden van regeringsdeelname. Nu vind ik dat je je in het leven inderdaad niet door principes moet laten tegenhouden, maar een politieke partij leeft nu eenmaal van principes, van ideologie en engagement. Met Kok vervreemdde de PvdA zich van zijn eigen achterban en die vertrouwensbreuk duurt tot op de huidige dag. De partij produceerde steeds meer succesverhalen van haar eigen volksverheffingsideaal: types à la Plasterk die je eerder bij D’66 of de VVD zou verwachten, en steeds minder ’typen Jan Wouters’ om de voetbalmetafoor nog even vol te houden: mensen als Jan Schaeffer en (de verder volkomen verwerpelijke) Marcel van Dam.
Enfin. Hoe nu verder? De partij wordt gestraft voor haar jongste sellout, het monsterverbond met de aartsopponent van de afgelopen vier jaar. De rol van de partij als breed links front tegen rechts wordt deze verkiezingen vervuld door Jesse en zijn ‘Yes, we can’ dromende aanhang. Voor dieren en het milieu heeft de PvdA nooit bijzondere aandacht gehad, ze stemde voor de hobbyjacht en in de Eerste Kamer tegen een verbod op onverdoofde slacht. Ze houdt vast aan economische groei en het BBP als graadmeters voor onze welvaart.
Ze komen er wel weer bovenop, want dat is de aard van het beestje. Maar voorlopig gun ik ze een jaar of tien een zetel of tien. (11 maart)
Negatief stemadvies 5: GroenLinks
Of moet ik zeggen: Jesse Klaver? Vier jaar geleden, onder Jolanda Sap, stond de partij in de peilingen zelfs onder de Partij voor de Dieren. Uiteindelijk kregen ze er vier en nu staan ze op zestien, even veel als de SP en vier meer dan de PvdA. Bij elkaar zijn dat 44 zetels, een aantal dat de PvdA vroeger in haar eentje haalde. Het linkse blok verandert niet erg in omvang, het is alleen wat verbrokkelder, en dat ligt vooral aan de PvdA zelf en aan de keuze voor de VVD.
Dat er dan stemmen naar de SP gaan is geen raadsel – een ander deel gaat trouwens naar Wilders, wat ook geen raadsel is – maar er is bij links zonder meer een sterk verlangen naar vertaling van het gedachtegoed in beleid, misschien niet met de VVD – hoewel Klaver die partij niet uitsluit – maar dan toch met het CDA en eventueel ook met de CU erbij. Als ik ze zo opnoem denk ik aan de woorden van Marianne Thieme: ‘Alle partijen lijken op D’66’. Inderdaad, compromisme viert hoogtij. De enige echte erfgenaam van de PSP en van wat Ter Braak noemde ‘de geest die niet wil transigeren’ (en trouwens ook van hun pacifisme) is de Partij voor de Dieren. Maar je mag pas mee aan tafel zitten als je bereid bent je standpunten in te leveren voor het hogere doel: het land besturen. Aan de knoppen zitten. En juist vanuit die onlinkse behoefte is GroenLinks ontstaan: PSP, CPN, PPR, EVP – stuk voor stuk radicale partijen met uitgesproken opvattingen – poetsten de onderlinge verschillen zomaar weg en bundelden de krachten. Die bereidheid om afstand te doen van eigen standpunten zit dus in het dna van de partij; het is haar geboorterecht. Het partijprogramma is links genoeg, zij het niet heel diervriendelijk, maar de standpunten dienen vooral als ideologisch kapitaal dat bij onderhandelingen als wisselgeld kan worden ingezet.
Het is dan ook geen wonder dat juist deze partij een figuur produceert als Jesse Klaver. Hij is het toonbeeld van de carrièrepoliticus met maar één doel voor ogen: premier worden. Ik denk niet dat hij het deze ronde wordt, maar hij is er getalenteerd genoeg voor en ook schaamteloos genoeg; hij zou in elke organisatie boven komen drijven. Aan hem de komende vier jaar de taak om leiding te geven aan de stem van de linkse kiezer – maar die moet dan wel beseffen dat geen enkel standpunt veilig is. Want Jesse ziet de partij niet als middel om politiek mee te bedrijven, maar als platform voor eigen geluk. GroenLinks is de pervertering van elk idealisme, van elke bereidheid om voor je idealen een prijs te betalen. Onder hem wordt GroenLinks een brede volkspartij – tot aan de volgende verkiezingen, wanneer ze weer terugvallen naar een zetel of vier. Ik kan er nauwelijks op wachten. (12 maart)
Negatief stemadvies 6: Socialistische Partij
De Socialistische Partij kwam in 1994 met twee zetels voor het eerst in de Tweede Kamer, en dat lijkt me geen toeval: een paar jaar na de oprichting van GroenLinks en in hetzelfde jaar waarin de PvdA voor het eerst met de VVD in zee ging. Ook de SP heeft sindsdien ups (25 zetels in 2006) en downs (15 nu) gekend, maar de aanhang is toch stabieler dan die van GroenLinks of van D’66. SP’ers zijn trouw aan de partij, ze vechten voor de partij, ze leveren hun salaris in voor de partij (de bekende afdrachtregeling). Maar dat niet alleen: ze staan ’s ochtends om zeven uur aan de fabriekspoort, ze werken samen met kerken bij voedselbanken, ze helpen ouderen bij het invullen van hun belastingformulieren, enz.
Dit is politiek zoals politiek is bedoeld. Geen vrijblijvend tijdverdrijf voor een elite (GroenLinks) en al helemaal geen verraad aan de eigen achterban (PvdA). Alles wat de SP in de Kamer en op lokaal niveau doet, gebeurt vanuit een besef van de directe en concrete gevolgen van beleidsbeslissingen voor de betrokken burgers. De kloof tussen burger en politiek wordt niet gedicht door de verantwoordelijkheid van mensen voor de politiek te vergroten, zoals D’66 wil, maar door in de politiek voor hen te strijden met middelen die ze zelf niet hebben. Dat is de definitie van solidariteit. En daarin gaat de SP de Partij voor de Dieren voor.
Ook op andere vlakken is er een vergelijkbare mentaliteit: ‘Plan B’ van de PvdD klinkt al haast als ‘Stem tegen’ van de SP – zonder dat ze zich als tegenpartij van de politiek afkeren. Wel vinden ze het uitdagen van de macht belangrijker dan aan de macht zijn. En hoe graag Wilders ook in dezelfde vijver vist, de SP is geen populistische partij. Volgens de oude maoïstische doctrine wil de partij zich ‘als een vis in het water’ onder de mensen begeven, niet om hen te manipuleren en op te jutten, maar om te horen wat de noden zijn.
Het mag duidelijk zijn: wie woensdag op de SP stemt, heeft mijn zegen. Toch is er één belangrijk verschil met de Partij voor de Dieren, en dat is het geringe belang dat de SP hecht aan persoonlijke vrijheid en persoonlijke verantwoordelijkheid. De PvdD beschouwt die als twee van haar vier kernwaarden; bij de SP lijken ze te ontbreken. Het is niet meer als in de begindagen, toen intellectuelen (‘hoofdarbeiders’) werden geacht om ook in de fabriek te werken, maar nog steeds eist de partij je op: je geld, je tijd, je energie. Dan slaat solidariteit door naar een punt waarop je eigen leven er niet meer toe doet en je opgaat in een massa die zich inzet voor de massa, waarin verschillen worden weggewreven en het heel moeilijk wordt voor mensen en dingen om zich te onderscheiden en waarde aan te nemen. Waarde wordt zelf verdacht. Dan verliest het leven kleur en glans en zo ziet mijn utopie er niet uit. (13 maart)
Positief stemadvies: Partij voor de Dieren
Aan het CDA en aan de CU met die beminnelijke Gerd Segers en aan al die andere partijen kom ik niet meer toe, gelukkig ook maar, want het is wel genoeg geweest. Ik wil op de laatste dag voor de verkiezingen eindigen met de Partij voor de Dieren en met de belangrijkste twee bezwaren die mensen ervan weerhouden om op de PvdD te stemmen, ook wanneer die partij bij de verschillende stemwijzers als eerste uit de bus komt.
Het eerste is de naam van de partij. Wie stemt er nou op een partij voor de dieren? Alleen al uit het feit dat de partij bij alle kritiek vasthoudt aan die naam spreekt een weldadige compromisloosheid en weigering om gehoor te geven aan burgelijke kritiek. De partij heeft vertrouwen in haar missie en is niet in ’t minst geneigd om haar verbondenheid met dieren op te geven. Dat heet solidariteit en dat is de basis, de voorwaarde voor elk politiek handelen. De PvdD is niet de Partij voor de Duurzaamheid. De hele wereld is al ‘duurzaam’, met name de kapitalistische. De PvdD is ook geen Partij voor de Aarde of voor de Planeet, want de aarde spreekt wel, maar heeft geen gezicht en geen gevoel. De PvdD is de Partij voor de Dieren, levende wezens die pijn kunnen lijden en angst en stress kunnen ervaren en die worden gemarteld, gedood, geëxploiteerd, uitgeroeid. En die daar niets tegen kunnen uitrichten, tenzij een beweging het voor ze opneemt.
Maar er is meer. De Partij voor de Dieren gaat bij haar oordeelsvorming uit van de gevolgen van beleidsbeslissingen voor dieren – en daarmee voor mensen, het milieu en de aarde. Dat is de kanarie in de kolenmijn. Uit die perspectiefwisseling volgt een hele reeks kritische ideeën; er vindt een radicaal omdenken plaats, wat zorgt voor een creativiteit en speelsheid die je in geen andere partij tegenkomt. Maar de basis is het dier – niet als troetelobject of symbool zoals bij Dion Graus, maar als concreet slachtoffer van ondoordachte beslissingen, en daarmee als conceptueel vertrekpunt. Elke andere naam zou die fundamentele solidariteit – die ten slotte in ons eigen belang is – ondermijnen. De Partij voor de Dieren is dus ook een partij voor mensen, en misschien wel meer dan andere partijen.
Tweede punt: de geloofsovertuiging van Marianne Thieme, Eerste Kamerlid Nico Koffeman en wellicht nog andere partijleden. De mensen die hier moeite mee hebben, moeten zich eerst afvragen: waarom eigenlijk? Wat gaat het me aan? Juist dit valt onder de persoonlijke vrijheid en verantwooordelijkheid die de partij hoog in haar vaandel schrijft. En dan: wees blij dat er een geloof is dat zijn volgelingen kennelijk inspireert om dieren met rust te laten, ipv te staan op onverdoofd slachten.
De PvdD gelooft niet in christelijke politiek. Het is een seculiere partij die neutraal staat in geloofskwesties. Er is een veel groter belang dan de vraag of je het leven ziet als een product van tijd en toeval of van ontwerp. En dat is in hoeverre wij als samenleving aanspraak kunnen maken op het label ‘beschaving’. In hoeverre wat wij denken en vinden überhaupt gezag kan hebben als we de wantoestanden in de bio-industrie toe blijven staan. ‘Het is niet het leven van lang geleden dat ons boeit,’ antwoordde Thieme zelf op de vraag, ‘maar het leven van weerloze wezens dat op dit moment met voeten getreden wordt.’ Het lijkt erop dat wie over die persoonlijke kwestie blijft zeuren eigenlijk een alibi zoekt om de andere kant op te kijken.
