In 2008 schreef ik voor de verkiezingen van dat jaar een stemadvies, gevolgd door een nabeschouwing voor de Partij voor de Dieren. Afgelopen week heb ik, voorafgaand aan de Tweede Kamerverkiezingen van morgen, elke avond een zogenaamd ‘negatief stemadvies’ op Facebook afgegeven. Hier staan ze alle zes bij elkaar, gevolgd door een laatste, positief advies.
Voor we van start gaan: de meeste commentatoren roepen hun lezers op om in elk geval te gaan stemmen, maar daar wil ik in het geval van Geert Wilders van afwijken. Ik heb de man jarenlang voor mezelf de hand boven het hoofd gehouden, schande geroepen over de noodzaak van zijn beveiliging en zijn opkomst vooral geweten aan de keuze van de PvdA voor neoliberaal beleid vanaf de jaren negentig. Maar na de opkomst van Trump zie ik het anders. Er is een wereldwijde campagne gaande tegen instellingen als de pers, de rechterlijke macht en het parlement. Wilders heeft laten zien geen boodschap te hebben aan de sociale, juridische en constitutionele ordes van dit land. Hij zegt Nederland aan de Nederlanders terug te willen geven, maar hij ondermijnt het land en levert het uit aan wie dan klaar staat om het over te nemen. Dat heet fascisme; ik kan er ook niks aan doen. Ik heb begrip voor iedereen die denkt: hij zegt wat ik voel, hij verwoordt mijn gedachten en hij loopt er elke dag risico voor. Maar hij verwoordt niet je gedachten, hij vult ze voor je in en gaat ermee vandoor. Marokkanen zijn niet de schuld, noch de oorzaak van je problemen. Wie zo denkt, maakt het zich gemakkelijk. Maar als je twijfelt om op Wilders te stemmen of thuis te blijven, blijf dan liever thuis.
Aan alle anderen: loop het rijtje hieronder nog eens af; kan niet missen…
Negatief stemadvies 1: Artikel 1
Anti-discriminatie, gelijke behandeling, verzet tegen Wilders, opkomen voor de rechten van minderheden – aan de uitgangspunten van Artikel 1 ligt het niet. Wat me tegen staat is vooral het moralisme van deze partij, het streven naar een rechtvaardige maatschappij waarin iedereen zich volgens een dan geldende burgerlijke moraal gedraagt. Het is een beweging die voortdurend op de correctieknop zal moeten drukken, die een waslijst aan richtlijnen moet opstellen om elke gevoeligheid het zijne of hare te geven. Ik word er doodmoe van als ik alleen al denk aan het gevecht dat je aangaat als je met die uitgangspunten politiek wil bedrijven.
De overheersende emotie is verontwaardiging en in het verlengde daarvan boosheid, ontstemdheid, verstoordheid: zogenaamde ‘sad passions’ (Spinoza). Als er bij een stalbrand 200 koeien of varkens of een paar duizend kippen zijn omgekomen is de emotie eerder verdriet of mededogen… De overheersende impuls: het eigen gelijk. Het benadrukken van intersectionele identiteiten om daarmee vervolgens de humanistische toer op te gaan (‘we zijn allemaal mensen’). Een van de zegeningen van de Partij voor de Dieren is dat die op zichzelf gerichte blik wordt omgebogen naar een totaal ander perspectief.
Verder denk ik dat veel van de standpunten van Artikel 1 zijn geïmporteerd vanuit de Amerikaanse Black Lives Matter-beweging. De situatie hier is met die daar niet te vergelijken. Daar schiet de politie op zwarten; wij hebben hier alleen Zwarte Piet. Dat die van een kindervriend in een belediging is komen te verkeren, daar ben ik het mee eens: geef hem (en haar!) een ander kleurtje. Maar als het een speerpunt voor een partij wordt, wijst dat op ideeënarmoede en op een reactieve instelling. Nee, Artikel 1: mijn sympathie hebben jullie, maar niet mijn stem. (8 maart)
Negatief stemadvies 2: VVD
Vanmiddag eindelijk het beeld van Thorbecke door beeldhouwer Thom Puckey op het nieuw ingerichte Lange Voorhout bekeken, vlakbij de krokussen. Een combinatie van klassiek en kitsch, het had zo in het Groninger Museum kunnen staan toen ze daar nog aan postmodernisme deden. Ook om het filmische karakter van de voorstelling: Thorbecke in het ene tableau, het volk (het beschaafde deel daarvan) in het andere, discussiërend. Toegankelijk dus, en tegelijk onbereikbaar want de sokkels zijn hoog. En realistisch, maar ook symbolisch, met Thorbecke die naar het Torentje blikt. Ik vind het wel een geslaagd beeld, al is het veelzeggend dat niet voor abstractie is gekozen in deze tijd: het moet herkenbaar zijn, Jip en Janneke.
In deze dagen hoor je heel wat mensen afgeven op Rutte, ten eerste omdat hij zoveel lacht, en ten tweede omdat hij te dicht tegen Wilders aanschurkt. Wat dat laatste betreft: bijna alle partijen, tot aan PvdA en SP toe, hengelen in de vijver van Wilders. Maar het is waar dat Rutte’s belofte om niet met Wilders samen te werken volkomen gratuit is. Hij zal misschien niet weer een gedoogakkoord met hem sluiten, maar hij heeft in de afgelopen regeerperiode laten zien dat hij uistekend zaken kan doen met de meest uiteenlopende partijen. En dat is een typisch trekje van de VVD. Al in de jaren zeventig, in de tijd van de grote polarisatie tussen ‘links’ en ‘rechts’, pleitte Wiegel voor een nationaal kabinet; iedereen verklaarde de man voor gek. Maar de VVD wil altijd regeren, het dondert niet met wie, zolang er maar op de tent wordt gepast. Ook straks met Wilders, al zal het dan niet structureel zijn.
Geen ideologische scherpslijpers dus bij de VVD, zoals je die bij links aantreft; je zou zeggen dat ze hun principes makkelijk opzij zetten als er een beroep op hen wordt gedaan – maar het belangrijkste principe is nu juist het idee dat het land geleid moet worden, dat de rekeningen worden betaald, dat we veilig zijn en dat er geld wordt verdiend. Als aan die basisvoorwaarden is voldaan, is de VVD’er tevreden en wil hij over de rest wel een borrel drinken. Ja, het is heel zielig die dieren allemaal, maar er is ook een economisch plaatje… En zo kan je het hele rijtje af, van discriminatie en het slavernijverleden tot het milieu, en óók van de islam en de Nederlandse identiteit: het zal de VVD uiteindelijk allemaal een zorg zijn. De standpunten die ze erover innemen zijn altijd gematigd, want het zijn geen echte problemen. Dat maakt de VVD tot de meest plooibare partij. Je kunt altijd zaken met ze doen. ’t Zijn ondernemers, ook in de politiek.
De downside: met de VVD aan het roer ben je je leven niet zeker: als mens niet, als dier niet, als aarde niet. De hele boel gaat naar de sodemieter zolang er geld verdiend kan worden. Als het goed met je gaat zijn VVD’ers joviale mensen, hartelijk, gul, enthousiasmerend. Maar als het wat minder gaat, weten ze zich eigenlijk geen houding te geven. Ze lachen – uit verlegenheid? Om de zon weer te laten schijnen? Hoe dan ook moet je het zelf oplossen… De VVD is er voor mensen die in goeden doen zijn. Alles wat lijdt, gebrek heeft, onderdrukt wordt, misbruikt, de aarde die vraagt om duurzaamheid en mededogen: bij de VVD geven ze niet thuis. Stem ze weg. (9 maart)
Negatief stemadvies 3: D’66
Van Jan Terlouw herinner ik me ik de titel van een terugblik op zijn carrière: ‘Naar 17 zetels en terug’. Op dit moment staat D’66 met 18-20 zetels weer op dat niveau, maar verder heeft de partij het tij niet mee. Want alle voorstellen om een directe democratie tot stand te brengen en zo de befaamde kloof tussen burger en politiek te dichten, staan momenteel in een kwade reuk. De instituties moesten worden ontmanteld – maar er is tegenwoordig een partij die dat veel voortvarender aanpakt. Het referendum is een middel geworden om obstructie te plegen en de politiek te gijzelen, in plaats van een manier om het mandaat voor beleidsbeslissingen te vergroten. De volksraadpleging is volledig doorgeslagen; je kunt tegenwoordig met geen organisatie meer contact hebben of een minuut later valt een uitnodiging voor een tevredenheidsonderzoek in je mailbox. Bussen rijden rond met het opschrift ‘SORRY, GEEN DIENST’, want de burger mocht eens boos worden. In Amerika hebben ze allang voor elkaar wat D’66 wil: van de president tot de sheriff en het plaatselijke schoolhoofd: ze worden allemaal rechtstreeks gekozen. Maar dat is helemaal niet wat Wilders wil. Die houdt niet van plucheplakkers en nepparlementen.
Veel van de uitgangspunten van D’66 vind je ook terug bij de Partij voor de Dieren: geestelijke vrijheid, persoonlijke ontwikkeling, duurzaamheid, een alternatief voor het verlammende denken in links-rechtstegenstellingen. Maar de tendens tot ontmanteling gaat verder dan alleen de democratische structuren. Voor een D’66’er behoort het leven niet toe aan God, noch speelt het een rol in een of ander ‘grand récit’. Hij staat contextloos als een ding tussen andere dingen. Daardoor is hij alleen aan zichzelf verantwoording verschuldigd over wat hij met zijn leven en zijn lichaam doet. Vervolgens kan de overheid, die tenslotte in een exclusieve relatie tot haar burgers staat, op onderdelen daarvan een beroep doen. En zo kan de meest liberale wetgeving op het gebied van euthanasie, abortus, de donorregistratie en nu die van het ‘voltooide leven’ op de warme steun van D’66 rekenen. Alles, van je nieren tot het leven van je kind te grabbel, want het is toch zeker van jou?
D’66 ziet de politiek niet als middel maar als object. Politiek bedrijf je vanuit een bepaald belang of engagement, maar bij D’66 is de politiek een waarde op zichzelf geworden, zonder achterliggend belang. En dus is er geen engagement, laat staan solidariteit bij D’66, met geen enkele groepering, ook niet met de burger, want die heeft zich uitgeleverd aan de overheid met wie hij nagenoeg samenvalt. Maar als elk verband ontbreekt, als alles wordt gekwantificeerd, wat is dan het motief om überhaupt te leven? Is dat niet de achtergrond van al die vrijzinnige voorstellen: een nihilistisch, leeg, doods universum? Waar haal je nog de motivatie vandaan om je ergens voor in te zetten? Hoe kun je nog stem geven aan wat geen stem heeft?
Toch lijkt van enige paniek door het wegvallen van een zingevend principe geen sprake. D’66’ers zijn geen existentialisten, laat staan nihilisten, hooguit een beetje postmodern. Ze staan met vertrouwen in de wereld en hebben een optimistische kijk op de mens en hoe die door onderwijs zichzelf kan ontplooien in een duurzame wereld. Voor zo’n menstype kun je de democratische bevoegdheden wel vergroten, die zullen je Europa niet uit stemmen. De Bildung waar het socialisme naar streeft, is bij hen al voltooid. En misschien dat vanuit dat verantwoordelijkheidsbesef ook iets van zorg ontstaat voor de aarde en voor het leven daarop. Maar het blijft een rare figuur om politiek te bedrijven vanuit ideeën over die politiek zelf, in plaats vanuit een engagement met een bepaald streven dat je in het parlement zou willen vertegenwoordigen. Bij D’66 ontbreekt elk idee van verbondenheid, om het met Lucebert te zeggen: het is een ‘rondtasten in de middaghitte’. (10 maart)
Negatief stemadvies 4: PvdA
In het algemeen heb ik wel waardering voor partijen en mensen die zich niet terugtrekken op het eigen gelijk, maar de arena opzoeken en daar door schade en schande wijzer worden. In dat opzicht speelt de Partij voor de Dieren wel een gemakkelijke wedstrijd, net als de PSP destijds, waarvan ze de compromisloosheid heeft overgenomen (trouwens ook het pacifisme). Mensen die PvdA stemmen hebben doorgaans weinig waardering voor de PvdD, omdat de manier van politiek bedrijven volgens hen eigenlijk niet in het parlement thuishoort. Het is geen ‘echte’ politiek in hun ogen, maar actievoeren. Nu kun je in het parlement natuurlijk ook actievoeren, en met succes, maar deze opvatting is tekenend voor de PvdA en is mede oorzaak van de tragische, hoe zeg je dat, werdegang van deze partij. Ze wil links zijn, maar ook regeren. Ze wil gelijk hebben, maar het ook krijgen. En als ze tussen die twee moet kiezen, kiest ze het krijgen, onder inlevering van het gelijk.
Alleen bij de vorming van het tweede kabinet Den Uyl, dat er niet kwam, ging het nog de andere kant op, al had dat meer met arrogantie dan met gelijk krijgen te maken. Dat ‘rechts’ er met de buit – tien zetels winst, om niet – vandoor ging, is voor de partij een trauma vergelijkbaar met de verloren finale van 1974 tegen Duitsland. ‘Zijn we er dan toch ingetuind?’ hoor ik Herman Kuiphoff zeggen, en dan zie ik de foto van Van Agt en Wiegel in restaurant Le Bistroquet.
Allicht is dat de reden voor Koks fatale besluit om de ideologische veren af te schudden – nooit meer zouden principes de PvdA afhouden van regeringsdeelname. Nu vind ik dat je je in het leven inderdaad niet door principes moet laten tegenhouden, maar een politieke partij leeft nu eenmaal van principes, van ideologie en engagement. Met Kok vervreemdde de PvdA zich van zijn eigen achterban en die vertrouwensbreuk duurt tot op de huidige dag. De partij produceerde steeds meer succesverhalen van haar eigen volksverheffingsideaal: types à la Plasterk die je eerder bij D’66 of de VVD zou verwachten, en steeds minder ’typen Jan Wouters’ om de voetbalmetafoor nog even vol te houden: mensen als Jan Schaeffer en (de verder volkomen verwerpelijke) Marcel van Dam.
Enfin. Hoe nu verder? De partij wordt gestraft voor haar jongste sellout, het monsterverbond met de aartsopponent van de afgelopen vier jaar. De rol van de partij als breed links front tegen rechts wordt deze verkiezingen vervuld door Jesse en zijn ‘Yes, we can’ dromende aanhang. Voor dieren en het milieu heeft de PvdA nooit bijzondere aandacht gehad, ze stemde voor de hobbyjacht en in de Eerste Kamer tegen een verbod op onverdoofde slacht. Ze houdt vast aan economische groei en het BBP als graadmeters voor onze welvaart.
Ze komen er wel weer bovenop, want dat is de aard van het beestje. Maar voorlopig gun ik ze een jaar of tien een zetel of tien. (11 maart)
Negatief stemadvies 5: GroenLinks
Of moet ik zeggen: Jesse Klaver? Vier jaar geleden, onder Jolanda Sap, stond de partij in de peilingen zelfs onder de Partij voor de Dieren. Uiteindelijk kregen ze er vier en nu staan ze op zestien, even veel als de SP en vier meer dan de PvdA. Bij elkaar zijn dat 44 zetels, een aantal dat de PvdA vroeger in haar eentje haalde. Het linkse blok verandert niet erg in omvang, het is alleen wat verbrokkelder, en dat ligt vooral aan de PvdA zelf en aan de keuze voor de VVD.
Dat er dan stemmen naar de SP gaan is geen raadsel – een ander deel gaat trouwens naar Wilders, wat ook geen raadsel is – maar er is bij links zonder meer een sterk verlangen naar vertaling van het gedachtegoed in beleid, misschien niet met de VVD – hoewel Klaver die partij niet uitsluit – maar dan toch met het CDA en eventueel ook met de CU erbij. Als ik ze zo opnoem denk ik aan de woorden van Marianne Thieme: ‘Alle partijen lijken op D’66’. Inderdaad, compromisme viert hoogtij. De enige echte erfgenaam van de PSP en van wat Ter Braak noemde ‘de geest die niet wil transigeren’ (en trouwens ook van hun pacifisme) is de Partij voor de Dieren. Maar je mag pas mee aan tafel zitten als je bereid bent je standpunten in te leveren voor het hogere doel: het land besturen. Aan de knoppen zitten. En juist vanuit die onlinkse behoefte is GroenLinks ontstaan: PSP, CPN, PPR, EVP – stuk voor stuk radicale partijen met uitgesproken opvattingen – poetsten de onderlinge verschillen zomaar weg en bundelden de krachten. Die bereidheid om afstand te doen van eigen standpunten zit dus in het dna van de partij; het is haar geboorterecht. Het partijprogramma is links genoeg, zij het niet heel diervriendelijk, maar de standpunten dienen vooral als ideologisch kapitaal dat bij onderhandelingen als wisselgeld kan worden ingezet.
Het is dan ook geen wonder dat juist deze partij een figuur produceert als Jesse Klaver. Hij is het toonbeeld van de carrièrepoliticus met maar één doel voor ogen: premier worden. Ik denk niet dat hij het deze ronde wordt, maar hij is er getalenteerd genoeg voor en ook schaamteloos genoeg; hij zou in elke organisatie boven komen drijven. Aan hem de komende vier jaar de taak om leiding te geven aan de stem van de linkse kiezer – maar die moet dan wel beseffen dat geen enkel standpunt veilig is. Want Jesse ziet de partij niet als middel om politiek mee te bedrijven, maar als platform voor eigen geluk. GroenLinks is de pervertering van elk idealisme, van elke bereidheid om voor je idealen een prijs te betalen. Onder hem wordt GroenLinks een brede volkspartij – tot aan de volgende verkiezingen, wanneer ze weer terugvallen naar een zetel of vier. Ik kan er nauwelijks op wachten. (12 maart)
Negatief stemadvies 6: Socialistische Partij
De Socialistische Partij kwam in 1994 met twee zetels voor het eerst in de Tweede Kamer, en dat lijkt me geen toeval: een paar jaar na de oprichting van GroenLinks en in hetzelfde jaar waarin de PvdA voor het eerst met de VVD in zee ging. Ook de SP heeft sindsdien ups (25 zetels in 2006) en downs (15 nu) gekend, maar de aanhang is toch stabieler dan die van GroenLinks of van D’66. SP’ers zijn trouw aan de partij, ze vechten voor de partij, ze leveren hun salaris in voor de partij (de bekende afdrachtregeling). Maar dat niet alleen: ze staan ’s ochtends om zeven uur aan de fabriekspoort, ze werken samen met kerken bij voedselbanken, ze helpen ouderen bij het invullen van hun belastingformulieren, enz.
Dit is politiek zoals politiek is bedoeld. Geen vrijblijvend tijdverdrijf voor een elite (GroenLinks) en al helemaal geen verraad aan de eigen achterban (PvdA). Alles wat de SP in de Kamer en op lokaal niveau doet, gebeurt vanuit een besef van de directe en concrete gevolgen van beleidsbeslissingen voor de betrokken burgers. De kloof tussen burger en politiek wordt niet gedicht door de verantwoordelijkheid van mensen voor de politiek te vergroten, zoals D’66 wil, maar door in de politiek voor hen te strijden met middelen die ze zelf niet hebben. Dat is de definitie van solidariteit. En daarin gaat de SP de Partij voor de Dieren voor.
Ook op andere vlakken is er een vergelijkbare mentaliteit: ‘Plan B’ van de PvdD klinkt al haast als ‘Stem tegen’ van de SP – zonder dat ze zich als tegenpartij van de politiek afkeren. Wel vinden ze het uitdagen van de macht belangrijker dan aan de macht zijn. En hoe graag Wilders ook in dezelfde vijver vist, de SP is geen populistische partij. Volgens de oude maoïstische doctrine wil de partij zich ‘als een vis in het water’ onder de mensen begeven, niet om hen te manipuleren en op te jutten, maar om te horen wat de noden zijn.
Het mag duidelijk zijn: wie woensdag op de SP stemt, heeft mijn zegen. Toch is er één belangrijk verschil met de Partij voor de Dieren, en dat is het geringe belang dat de SP hecht aan persoonlijke vrijheid en persoonlijke verantwoordelijkheid. De PvdD beschouwt die als twee van haar vier kernwaarden; bij de SP lijken ze te ontbreken. Het is niet meer als in de begindagen, toen intellectuelen (‘hoofdarbeiders’) werden geacht om ook in de fabriek te werken, maar nog steeds eist de partij je op: je geld, je tijd, je energie. Dan slaat solidariteit door naar een punt waarop je eigen leven er niet meer toe doet en je opgaat in een massa die zich inzet voor de massa, waarin verschillen worden weggewreven en het heel moeilijk wordt voor mensen en dingen om zich te onderscheiden en waarde aan te nemen. Waarde wordt zelf verdacht. Dan verliest het leven kleur en glans en zo ziet mijn utopie er niet uit. (13 maart)
Positief stemadvies: Partij voor de Dieren
Aan het CDA en aan de CU met die beminnelijke Gerd Segers en aan al die andere partijen kom ik niet meer toe, gelukkig ook maar, want het is wel genoeg geweest. Ik wil op de laatste dag voor de verkiezingen eindigen met de Partij voor de Dieren en met de belangrijkste twee bezwaren die mensen ervan weerhouden om op de PvdD te stemmen, ook wanneer die partij bij de verschillende stemwijzers als eerste uit de bus komt.
Het eerste is de naam van de partij. Wie stemt er nou op een partij voor de dieren? Alleen al uit het feit dat de partij bij alle kritiek vasthoudt aan die naam spreekt een weldadige compromisloosheid en weigering om gehoor te geven aan burgelijke kritiek. De partij heeft vertrouwen in haar missie en is niet in ’t minst geneigd om haar verbondenheid met dieren op te geven. Dat heet solidariteit en dat is de basis, de voorwaarde voor elk politiek handelen. De PvdD is niet de Partij voor de Duurzaamheid. De hele wereld is al ‘duurzaam’, met name de kapitalistische. De PvdD is ook geen Partij voor de Aarde of voor de Planeet, want de aarde spreekt wel, maar heeft geen gezicht en geen gevoel. De PvdD is de Partij voor de Dieren, levende wezens die pijn kunnen lijden en angst en stress kunnen ervaren en die worden gemarteld, gedood, geëxploiteerd, uitgeroeid. En die daar niets tegen kunnen uitrichten, tenzij een beweging het voor ze opneemt.
Maar er is meer. De Partij voor de Dieren gaat bij haar oordeelsvorming uit van de gevolgen van beleidsbeslissingen voor dieren – en daarmee voor mensen, het milieu en de aarde. Dat is de kanarie in de kolenmijn. Uit die perspectiefwisseling volgt een hele reeks kritische ideeën; er vindt een radicaal omdenken plaats, wat zorgt voor een creativiteit en speelsheid die je in geen andere partij tegenkomt. Maar de basis is het dier – niet als troetelobject of symbool zoals bij Dion Graus, maar als concreet slachtoffer van ondoordachte beslissingen, en daarmee als conceptueel vertrekpunt. Elke andere naam zou die fundamentele solidariteit – die ten slotte in ons eigen belang is – ondermijnen. De Partij voor de Dieren is dus ook een partij voor mensen, en misschien wel meer dan andere partijen.
Tweede punt: de geloofsovertuiging van Marianne Thieme, Eerste Kamerlid Nico Koffeman en wellicht nog andere partijleden. De mensen die hier moeite mee hebben, moeten zich eerst afvragen: waarom eigenlijk? Wat gaat het me aan? Juist dit valt onder de persoonlijke vrijheid en verantwooordelijkheid die de partij hoog in haar vaandel schrijft. En dan: wees blij dat er een geloof is dat zijn volgelingen kennelijk inspireert om dieren met rust te laten, ipv te staan op onverdoofd slachten.
De PvdD gelooft niet in christelijke politiek. Het is een seculiere partij die neutraal staat in geloofskwesties. Er is een veel groter belang dan de vraag of je het leven ziet als een product van tijd en toeval of van ontwerp. En dat is in hoeverre wij als samenleving aanspraak kunnen maken op het label ‘beschaving’. In hoeverre wat wij denken en vinden überhaupt gezag kan hebben als we de wantoestanden in de bio-industrie toe blijven staan. ‘Het is niet het leven van lang geleden dat ons boeit,’ antwoordde Thieme zelf op de vraag, ‘maar het leven van weerloze wezens dat op dit moment met voeten getreden wordt.’ Het lijkt erop dat wie over die persoonlijke kwestie blijft zeuren eigenlijk een alibi zoekt om de andere kant op te kijken.
Veel wijsheid morgen. (14 maart)
