Over solidariteit, populisme en poëzie
© Caroline Gutman / The Washington Post / Getty Images. Overgenomen uit Groene-artikel.
‘Ben ik nog wel links?’ vroeg ik me af tijdens het lezen van een 𝐺𝑟𝑜𝑒𝑛𝑒-artikel van Ewald Engelen (Links moet minder onnozel worden, 𝐷𝑒 𝐺𝑟𝑜𝑒𝑛𝑒 𝐴𝑚𝑠𝑡𝑒𝑟𝑑𝑎𝑚𝑚𝑒𝑟, 2 juli 2025) over het boek 𝑂𝑢𝑡𝑐𝑙𝑎𝑠𝑠𝑒𝑑 van Joan Williams. In het stuk worden alle redenen opgesomd waarom de achterban van links naar radicaal of extreem rechts is overgelopen. Het hele artikel is erg de moeite waard, maar vooral onderstaande litanie is me uit het hart gegrepen:
Door hooghartig neer te kijken op religie als relict uit vroegere, onwetenschappelijke tijden zonder te beseffen dat de kerk in veel gevallen de enige overgebleven steun en toeverlaat is in een onveilige wereld. Bovendien: therapie en coaching zijn duur, terwijl bidden gratis is. Door de politieke tegenstander als fascist te brandmerken (en daarmee zijn aanhangers), waarmee de deur naar empathie, gesprek en wederzijds respect definitief wordt dichtgegooid. Door de volkse behoefte aan gemeenschap te lezen als uiting van conservatisme waartegen de eigen behoefte aan groots en meeslepend leven superieur afsteekt, zonder te beseffen dat dat een stuk makkelijker is als je ouders vermogend zijn.
Door bescherming van de democratische rechtsstaat tot inzet van je campagne te maken, terwijl die het midden nu al een halve eeuw in de steek laat. Door coronamaatregelen te steunen die de welgestelden en laptopwerkers nauwelijks schaden, maar dramatisch uitpakken voor handwerkers en kleinbehuisden en vervolgens oom agent met de lange latten op de ‘wappies’ af te sturen als ze het wagen te demonstreren. Door complotdenken te zien als teken van intellectuele inferioriteit in plaats van als het enig overgebleven ‘wapen van de zwakken’, die een onnodig ingewikkelde samenleving tenminste overzichtelijk en begrijpelijk maakt.
Door te denken dat het een teken van progressiviteit is om voor een basisinkomen te zijn, terwijl het midden zich juist voorstaat op zijn ethos van hard werken en je eigen broek ophouden. Door je voor te staan op je ethische consumptiegedrag (van elektrische auto tot warmtepomp tot havermelk) zonder erbij stil te staan dat velen zich dat niet kunnen veroorloven. Door eindeloos af te geven op grote vervuilers zonder je er rekenschap van te geven dat daar mensen werken die trots zijn op wat ze doen en status ontlenen aan de producten (van benzinemotor tot biefstuk tot vliegvakantie) waar nog steeds veel consumenten plezier aan beleven. En door je economische politiek te beperken tot armoedebestrijding en herverdeling achteraf via uitkeringen, toeslagen en belasting terwijl de middengroepen niet hun hand willen ophouden maar lonend, stabiel werk willen, goede universele publieke diensten en meer ruimte voor het ondernemerschap van boer, middenstand en kleinbedrijf.
Een term die in het artikel verrassend genoeg niet valt, maar onlosmakelijk aan dit discours verbonden is, is natuurlijk de kwalificatie ‘deplorables’ van dat midden door voormalig presidentskandidaat Hillary Clinton, waarmee ze het hele dédain van links voor de eigen achterban en het verraad daarvan – bij ons het verlies van de ‘ideologische veren’ onder Kok – in een enkel woord samenvatte. Maar Michelle Obama kon er ook wat van: ‘When they go low, we go high’ geeft blijk van dezelfde morele verhevenheid en distinctiedrift.
Een frase van Lucebert die hierbij door mijn hoofd speelt, luidt ‘de dichter is een denker temidden van de menigte’. Hij drukt daarmee een fundamentele solidariteit uit van een mondige elite met een onmondige onderklasse. Maar hij zegt erbij: het is een ‘elite van de geest’, wat betekent dat ze voor iedereen open staat, voor alle klassen.
Misschien is dat te naïef, te veel een Amerikaanse droom: die onderklasse heeft allicht geen tijd of energie om zich beschikbaar te stellen voor het oude socialistische ideaal van de volksverheffing, en misschien ook geen behoefte daaraan: hoeveel makkelijker is het niet om je aan te sluiten bij lieden die zich jouw rancune eigen maken, die een groep uit jouw klasse maar met een andere etnische achtergrond tot zondebok verklaren en die jouw taal spreken? Ziedaar, na bovenstaande litanie, in een notendop het verraad van rechts.
Hoe herken je de verrader? Hieraan, dat hij jouw taal spreekt. Dat wil zeggen, zich jouw taal heeft toegeëigend. Taal in de ruimste zin: tekens die gedecodeerd kunnen worden tot een boodschap die door de mensen die het betreft niet wordt misverstaan. Trumps rancune, de overtuiging genaaid te zijn door het establishment (‘Biden’), de anti-elite-agenda, het wantrouwen, de haat en de intentie om de onvrede vlam te doen vatten tot aan de kladderadatsj – met de bestorming van het Capitool als eerste voorbode. Het zijn stuk voor stuk bevestigingen, verdubbelingen, spiegels waarin het ‘midden’ zich herkent, en waarmee al een groot deel van de behoefte aan erkenning wordt bevredigd.
Deleuze, wanneer hij het over literatuur heeft, zegt dat alle grote auteurs ahw. ondergronds gaan in een minderheidstaal: niet per se de taal van een minderheid, maar een nieuwe taal die ze zelf creëren. Op die manier worden ze vreemdelingen in de taal waarin ze zich uitdrukken, ook al is het hun moerstaal. Lucebert is daar een perfect voorbeeld van: geboren in de Jordaan, zoals hij zelf zei een ‘echte Jordanees’, niet zo’n namaak-figuur als Johnny Jordaan of Willy Alberti, die juist voorbeelden waren van taalspeculanten, verraders die hun publiek terugduwden in hun hok door hen in eigen afkomst en cultuur te smoren, in plaats van hen daar een uitweg uit te bieden. Lucebert daarentegen ging er met die taal vandoor en creëerde een eigen, nieuwe taal.
Deleuze geeft nog het voorbeeld van Heinrich von Kleist; wat hij over hem zegt geldt niet minder voor Lucebert:
Solidariteit is niet: zo schrijven dat de menigte je begrijpt, maar strijden voor de menigte met wapens die zij zelf niet heeft.