Met dank aan de autoriteiten

Over No Bears (Jafar Panahi, 2022)

De spanning in deze film is niet van temporele aard (wat gaat er gebeuren, hoe loopt het af) maar van ruimtelijke: waar kijk ik nu naar, waar bevind ik me? Is dit de werkelijkheid? Een commentaar op de werkelijkheid? Een commentaar op dat commentaar? Panahi’s film over zijn actuele omstandigheden als regisseur in Iran is geen documentaire, maar de fictie die we zien is toch de werkelijkheid waarin hij zich bevindt.

Zijn film (en ook eerder werk) doet wat dat betreft denken aan Woody Allen, die ook als protagonist door zijn eigen fictie heenloopt. Allen lijkt daarmee te willen ontsnappen aan de knellende banden van de fictie: de zinloosheid ervan, het op moeten houden van een schijnwereld, het gebrek aan lucht. Voor Panahi is het anders: hij bekleedt zijn fictie met werkelijkheid, niet om aan de fictie te ontkomen, maar om erin te verdwijnen en te ontsnappen aan zijn achtervolgers, i.c. de Iraanse autoriteiten. Telkens laat hij een glimp van zichzelf zien: hier ben ik! Het volgende moment is hij weer weg, verdwenen in een van de lagen van het medium dat zijn vrijheid garandeert.

De foto waar het plot zich omheen wentelt is geen MacGuffin, geen lege katalysator voor de voortgang van het verhaal, maar staat symbool voor dat medium. De notabelen van het dorpje gebruiken het tegen hem; hij biedt het aan als alternatief voor hun Koran, als iets waar je niet in hoeft te geloven, omdat het er gewoon is. Maar dan moet het er wel zijn. En de foto is er niet. Of toch?

Je kunt je afvragen of Panahi op deze manier wel aan zijn foto, zijn oeuvre toekomt. Zou hij niet liever in alle vrijheid volgens eigen plan en voorwaarden willen filmen? Maar de beperkingen stimuleren zijn creativiteit alleen maar. Alle kunst is verzet; dit gevecht tegen de bierkaai is zijn oeuvre. Hoe moeilijker het hem wordt gemaakt, hoe virtuozer zijn ontsnappingsstrategieën. Zolang hij leeft, krijgen ze hem niet te pakken.

PS In de Filmkrant schreef Ronald Rovers een uitstekende analyse van de film.

Ready for take-off?

Over The salesman (Asghar Farhadi, 2016)
Taraneh Alidoosti als Rana in The Salesman.

Ik sloeg La La Land en Brimstone nog even over en ging naar deze Iraanse film, want Iraanse films zijn over het algemeen heel goed. In Iran mag namelijk niets, maar gebeurt alles. Ofwel: hoe een repressief systeem als vanzelf kunstenaarschap stimuleert. Dat zet zich soms dan weer vast in een verlangen naar cultuur, meer in het bijzonder naar westerse cultuur, van Sponge Bob tot science fiction en het beroemde stuk van Arthur Miller. Ik geef niet heel veel om de inbedding in dat laatste verhaal; de Iraanse werkelijkheid van nu is al boeiend genoeg en boeiend genoeg in beeld gebracht.

Een andere inbedding, veel minder expliciet maar des te veelzeggender, is die in een klassiek schema van vrouwenfiguren. Want aan het begin van het drama staat een hoer, en aan het eind ervan een vergevingsgezinde Maria. Zo wil de film zich inschrijven in een cultuur die als een wenkend perspectief wordt ervaren – “Are you ready for take-off” zegt de mannelijke hoofdrolspeler halverwege de film in het Engels – maar blijft ingebed in de eigen cultuur. Dat is jammer, want Iran kan een modernere opvatting van filmmakers over vrouwen goed gebruiken. Wie weet durft regisseur Farhadi die inbeddingen in een volgende film wat meer los te laten. Afgaand op de manier waarop het verhaal zich in de film uit zichzelf ontwikkelt, zou ik zeggen dat hij die Amerikaanse vraag positief kan beantwoorden.