Over ‘Arrival’ van Philip Larkin (2)

De werdegang van een gedicht

 

Afdruk van Arrival met aantekeningen

Na een paar keer lezen dacht ik ten minste één ding wel duidelijk te zien: dat ik en wereld tegenover elkaar staan in dit gedicht, of ik en de stad, ik en de mensen. Misschien was dat de reden waarom het gedicht, na de titel, met het woord ‘Morning’ opent, bij wijze van ironische groet…

Maar wat scheidt de ik van die wereld? ‘A glass door’, zoals meteen op die groet volgt – iets dus waardoor je die wereld wel kunt zien, maar ook buiten kunt houden. Een soort transparant hermetisme, opnieuw een ambivalent beeld dus.

In die eerste strofe las ik dat de ‘shelves en domes (van de stad) travel the slow sky all day’. Dat was natuurlijk een omgekeerde manier van zeggen: normaliter trekken de wolken of de hemel over de stad, niet andersom. In een artikel van Kees Fens 1 bleek dat Larkin dat vaker doet:

‘een avond die geen lampen ontsteekt’

‘de middagmist steekt de lampen op’

‘het licht baadt het serene voorhoofd van huizen’

(in vertalingen van Jan Eijkelboom).

De suggestie is dus dat de stad beweegt en de wereld (de lucht) stil staat. Dat kon, de rest van het gedicht in aanmerking genomen, niet anders dan als ironie worden opgevat, dacht ik. De ik-zegger, die ahw uit de hemel neerdaalt, kijkt neer op het gewemel in de stad. Hij weet wel beter: het stelt allemaal weinig voor; de werkelijke plaats van handeling is elders, nl. waar hij vandaan komt. Op het moment dat hij landt – NB hij zegt niet arrive, maar land, om de vaste grond onder zijn voeten en zijn afkomst uit de hemel te benadrukken – eindigt de vierregelige prozazin waarmee het gedicht opent en krijgt het gedicht poëtische eigenschappen. Het is alsof hij in de hemel nog normaal kan doen, maar zodra hij landt zijn toevlucht moet zoeken in een van de werkelijkheid afgescheiden vorm. Het gedicht als veilige haven, die je alleen via een glazen deur kunt binnentreden, en die je dus ook maar moet kunnen vinden: een quasi-hermetische Slauerhoff-poëtica (‘Alleen in mijn gedichten kan ik wonen’).

Hoe anders dan Lucebert! Die schreef in dezelfde periode (± 1950) het gedicht de amsterdamse school, dat o.m. handelt over zijn woningnood. Na de regel ‘ik wil alleen wonen tussen mijn alleenstaande ledematen’ presenteert hij zijn gevallen engel als volgt:

want mijnheer ik ben een engel
die zich in deze eeuw in de hemel verveeld heeft
die naar de aarde afdaalde
die daar verveeld het onvolledige leven
meeleeft
en die deze verveling volledig
liefheeft

Met deze regels van Lucebert startte mijn vooroordeel tegen Larkins gedicht. Hier was kennelijk geen ‘omarmende honderdman’ aan het woord, geen ‘denker temidden van de menigte’. Elk gevoel van verbondenheid met mensen, van solidariteit leek te ontbreken bij Larkin, hij moest helemaal niets hebben van de menigte, had het over ‘thick lives’ en over faces die als pennies werden weggeshoveld: wat voor fascist was er hier eigenlijk aan het woord?

—o0o—

De drie slotregels van strofe I zetten de deuren naar de buitenwereld weliswaar wagenwijd open, maar alleen om de ik-zegger van gedachten – de uitvliegende duiven – en herinneringen – the past – te ontlasten. Hij is kennelijk geen Deleuziaans ‘lichaam zonder organen’ dat openstaat voor wie onderdak zoekt – vgl. Bert Schierbeek, ‘ezel mijn bewoner’ – hij is geen ‘leverancier van mogelijkheden’ zoals Hans Kloos. Hij vult zich in die regels niet met de wereld, maar maakt zich leeg, als een zenboeddhist.

Met strofe II begint de meditatie waar hij nu klaar voor is: ‘Now let me lie down, under/ A wide-branched indifference’. Dat lijkt onnauwkeurig uitgedrukt: het object van die indifference is misschien wide-branched, maar de indifference zelf niet. In vertaling zou ik kiezen voor ‘een onverstoorbaar bladerdek’ (en erom bekritiseerd worden, want zo’n correctie op de auteur gaat in tegen elk vertalersethos – maar ja, míjn naam gaat onder die vertaling).

Toch blijkt het zo introspectief allemaal niet te zijn, want hoewel de ikzegger faces like pennies wegshovelt en zich laatdunkend uitlaat over motor-horns en cluttered-up houses, keert hij niet tot zichzelf in. Integendeel: hij wordt in die regels (11-16) volledig door het sociale in beslag genomen, hij probeert de stad en zijn inwoners te verdringen, maar windt zich nog op over hun domme bestaan. De mensen in de cluttered-up houses leiden thick lives – hijzelf niet.

Het nieuwe – hij is net gearriveerd – is kennelijk al oud voor hem, concludeerde ik. En dat was wel raar als je bedacht dat hij in de derde strofe over ignorance en innocence komt te spreken. Innocent kon ik hem met zo’n opvatting over de stad niet noemen; ignorant misschien wel, maar dan was het een bewuste ignorance, een die moest bevorderen dat de innocence die ooit verloren ging teruggewonnen kon worden.

Dat is natuurlijk niet mogelijk en ik had het idee dat die innocence alleen werd opgevoerd om drama in het gedicht te introduceren – ‘Fast enough I shall wound it’ – maar kon het gedicht die spanning wel aan? Dat hing af van de vraag of de ik-zegger zijn oorspronkelijke inzet – het beschermen van zijn cocon door het afwijzen van de wereld daarbuiten – nog kon redden nu het hem begon te dagen dat het die inzet zelf was die het conflict in de wereld had geholpen.

Let me breathe till then
Its milk-aired Eden,
Till my own life impound it-

: een duizelingwekkende claus, waarmee hij de lezer eerst een mythe instuurt, wat ik nogal een zwaktebod vond, en waarmee het lyrische ook voluit als wapen werd ingezet, als middel om het gedicht tot een goed einde te brengen: immers hij verlaat met die uitspraak de scène en vertrekt naar een voorwereldlijk rijk, het elders waar hij vandaan komt, en waar hij zich in gewoon proza kon uitdrukken. Hier op het einde van het gedicht lukt dat niet meer; in de laatste regels wordt het zelfs maniëristisch van lyriek, zoals uit de overvloedige interpunctie blijkt.

In die laatste regels kwam hij tot de erkenning dat hijzelf de oorzaak was van het verlies van onschuld: ‘Till my own life impound it’. Daarmee was zijn verzet niet alleen vergeefs maar vooral ook averechts. ‘A theft’ noemde hij het: er werd iets gestolen wat hij juist wou vrijwaren.

En wat was nou de oorzaak van dit hele conflict? Dat werd niet in het gedicht gezegd, maar de conclusie leek duidelijk: juist door zich niet te verenigen en de wereld af te wijzen, door niet het leven te omarmen, dus eigenlijk die hele passage in strofe II: daardoor was de breuk ontstaan. Larkin volgde de omgekeerde ‘weg van verlatenheid naar gemeenschap’, terwijl hij er nooit aan toe was gekomen om tot zichzelf in te keren.

—o0o—

En zo beet het gedicht als een slang in zijn eigen staart. Want pas door het conflict ontstond het conflict. Daarom ook bleef hem niets anders over dan redding te zoeken in het rijm, in het gedicht, in lyriek – want wat is lyriek anders dan een vorm waarin een wereld apart van de rest, achter een glazen deur, wordt gezet.

Het gedicht heette Arrival, maar de dichter kon zijn vege lijf pas redden door weg te gaan van wat het gedicht beschreef, door zijn heil in Eden te zoeken, of waar ook – in elk geval niet in de situatie die door het gedicht werd beschreven. Het ging maw helemaal mis in het gedicht, maar het gedicht zelf – de vorm – bood redding.

En zo werd Arrival voor mij een gedicht dat zijn eigen inhoud schijnbaar niet kon verdragen. Daarmee vond ik het nog geen slecht gedicht, geen oninteressant gedicht, maar uiteindelijk kwam het me voor als lyriek in de slechte betekenis van het woord (‘lyriek is de moeder der politiek’), of retoriek, of hoe men het noemen wilde: tekst die zich lijkt te openen naar de wereld, maar alleen om zo snel mogelijk weer de ogen te sluiten en verder te dromen.

Zware beschuldigingen! Hoe zou het gedicht zich er ooit uit kunnen redden? Of moest die vraag – alweer à la Larkin – worden omgedraaid: hoe zou ik mijn afwijzing van het gedicht ooit in overeenstemming kunnen brengen met mijn waardering voor de esthetische kwaliteiten ervan?

Zie deel 3
Terug naar deel 1


  1. De Vokskrant, 28-11-’83, zie deel 1 en deel 2.

Plaats een reactie