Tussen ik en atoom

 

Over: Sasja Janssen, Ik trek mijn species aan, Querido, Amsterdam 2014.
Bron: Awater, zomer 2014, jaargang 13, nr. 2, p. 22-23.

Omslag van Sasja Janssen, 'Ik trek mijn species aan'

 

Aan Sasja Janssens derde bundel gaat een motto van W.F. Hermans vooraf: ‘dat ik altijd en in alles weerloos, machteloos en vervangbaar als een atoom ben’.

Hoe onmetelijk groot ook de afstand tussen ik en atoom, deze eigenschappen blijven door alle ontwikkelingsfasen heen beide vormen aankleven. Met de titel Ik trek mijn species aan doet de dichteres enerzijds afstand van dit ik en geeft ze zich over aan de species, d.i. de soort waartoe ze behoort; aan de andere kant vereenzelvigt ze zich met die soort en verklaart onomwonden

Ik ben mijn geslacht

dat ze enkele regels eerder als ‘kutje’ heeft aangeduid, en waarvan een roze sculptuur in dons het omslag siert.

Het lijkt een openhartige bekentenis, in antwoord op een identificatieplicht die altijd van vrouwen wordt verlangd zodra ze zich buiten het huishouden en het moederschap wagen, ook in de dichtkunst helaas. De dichteres voldoet aan de verwachting, maar vertelt met deze uitspraak in feite niets over zichzelf; ze ontkleedt zich, maar bedekt haar naaktheid in dezelfde beweging met het dons van haar geslacht. Ze houdt het midden tussen wie zij ‘zelf’ is en de species waartoe ze behoort.

En geef haar eens ongelijk. Waarom zou ze zich ook terug laten dringen op een ‘identiteit’, een vast punt dat haar de wet zou voorschrijven? Alsof aan het begin van de dingen het meest waardevolle en wezenlijke zou staan: een beroemde voorouder, of een ster die ons lot bepaalt. Het tegendeel is het geval. De weg terug is er niet een van selectie, maar van verdeling. Hoe verder we teruggaan, hoe meer we opgaan in ontelbare levens die ons onder het mom van het ik elke identiteit verbieden. Vrijwel niets is daar nog bepaald; de ordes, geslachten en soorten moeten zich er nog vormen. Voor de ontsnapping uit het ik waar deze dichteres op uit is, is het daarom nodig dat dit ik oplost en zich verspreidt over de talloze levensvormen waaruit het voortkomt, helemaal terug tot aan Hermans’ atoom, ‘diep in de stof, verder dan onze instrumenten reiken’, zoals ook Achterberg eens schreef. Het gaat er niet om terug te vinden wat al was, een ‘eerste identiteit’, een oorsprong, maar om herkomst, om sporen uit het verleden die in ieder individu een onontwarbare kluwen vormen.

Ik herinner me mijn gedichten, niemand begrijpt ze

is bij Janssen daarom geen klacht, maar eerder een geruststelling aan de lezer: haar gedichten zijn er niet om te begrijpen, want begrip veronderstelt een hanteerbaar object, een vrouw uit één stuk, een wezen waar je de hand op kan leggen. Alles wat in beweging is daarentegen, alles wat nooit thuis is, ook bij zichzelf niet, alles wat zich afspeelt tussen ik en atoom zonder nader te kunnen worden bepaald, onttrekt zich aan begrip. Het kan hooguit worden ‘herinnerd’, met inbegrip van de hele evolutie: als mens, als vrouw, als atoom – even weerloos, machteloos en vervangbaar.

Impliciet – want stellig en poëticaal is ze nergens – kiest Janssen hiermee positie tegenover twee dominante richtingen in de hedendaagse poëzie: een op het ik gerichte, humanistische dichtkunst waarin de dichter zichzelf en zijn lotgevallen bezingt of betreurt, en een ‘posthumanistische’ poëzie waarin het ik zich tot andere ikken moet zien te verstaan in meerstemmige, flarfachtige experimenten.

Voor een dichterschap dat het ik als instantie überhaupt afwijst is een dergelijke keuze niet nodig. Bij Sasja Janssen keert in moderne vorm iets terug van het aloude begrip ‘persoonlijkheid’, dat ooit een criterium was voor de waarde van literatuur. Er werd het vermogen van een auteur onder verstaan om tegenstellingen in zich te verenigen en niet alleen te zijn wie hij was, maar ook wie hij niet was, of wie hij worden kon. De dichter valt dan niet samen met wie hij is, maar hoeft van zichzelf ook geen afstand te doen:

Ik draag mee mijn grenzeloosheid als wapen
mijn bloed tegen koortsen en knokkelangst
ontelbare landkaarten zodat ik weet waar ik niet moet zijn
mijn kinderjezus aan een kruis om die te laten zien
hoe hij hangt in het land waar het blaffen pas wegsterft
in de ochtend. We dragen dezelfde naam, aanbidden
dezelfde grond, de hond en ik.

Sasja Janssen schreef een sterke, doordachte en thematisch samenhangende bundel die – en dat is nog het mooiste – in alles het tegendeel uitdrukt van de kwalificaties uit Hermans’ motto.

 

Sasja Janssen
Ik trek mijn species aan
Querido, 2014
73 blz., €18,99
ISBN 9789021456010 

 

Twee minuten

Bron: Hot Road Review, jaargang 30, juli 2014.

Twee minuten duurde de sprong door het luchtledige. Twee minuten waarin ik overeind en in beweging moest zien te blijven. Twee minuten, vier keer achter elkaar, met telkens twee minuten wandelen tussendoor: zo stond het op het schema dat ik had gedownload. In de tweede week werden dit drie minuten, in week 3 vier minuten en in week 4 vijf minuten. Vijf minuten! Met meer verbazing nog dan trots vertelde ik het mijn omgeving: ik kan vijf minuten achter elkaar hardlopen! Van schrik liet men zijn sigaret vallen.

Het is alweer lang geleden. Niet eens in jaren, maar – hoe zal ik het zeggen: in kilometers. Inmiddels sta ik voor de vraag: wat nu? Hóe nu? Met welk doel? Want het mag duidelijk zijn: zonder doel wordt er niet gelopen. Mét doel daarentegen, en dan een goed doel, zweven we als vanzelf over de keien, opgetild door naastenliefde en liefdadigheid, om maar niet zómaar te lopen, voor niks, voor het lopen zelf… Want al die energie die in dat lopen wordt gestoken en dus aan de maatschappij wordt onthouden, dat is gewoon immoreel. Maar waar had ik het over.

Je grenzen verleggen. Van twee minuten naar vijf. Van je eerste vijf kilometer naar tien. Van de halve marathon naar de hele. En dan de hele over een bergkam, of over de Chinese muur, of dwars door de woestijn of over de Noordpool. En dan, op een goede dag, na de zoveelste ultratrail, adventure race of survivalrun door modder, ijswater en stroomdraden, hang je met spijkers aan een bergwand boven de peilloze diepte van het spoor dat je bent kwijtgeraakt.

Salvador Dalí, ‘El Christo de San Juan de la Cruz’, 1951.

En ineens weet je: dit had niets met grenzen verleggen te maken. Al die excessen waren evenzovele tekenen dat die grens allang was bereikt. Je was iets aan het bewijzen, maar je weet niet meer wat, of waarvoor, of aan wie – behalve dat er nooit een grens was, alleen maar een doel dat telkens opschoof. Het was nooit goed, maar altijd te weinig. En nu, hangend boven die afgrond, is het alsof je zelf bent verschoven, ‘verrückt’ zoals de Duitsers zeggen. Geen übermensch die zichzelf overwon, maar een groteske parodie daarvan, een hysterische robot die voldeed aan een eis.